آینده پژوهی در کتابداری
اگر عضو یکی از شبکههای زیر هستید میتوانید این مطلب را به شبکهی خود ارسال کنید:
[21 Jun 2016]
[ حسین کریمی]
مقدمه
دراین مقاله سعی شده است که به نقش آینده پژوهی در حرفه کتابداری و آینده پژوهی
این رشته و اینکه کتابداری چه تاثیر و نقشی می تواند در آینده داشته باشد پرداخته شده
است .آینده پژوهی یک مبحث جدید می باشد که هم اکنون در بسیاری از کشورهای
پیشرفته جهان به صورت یک رشته دانشگاهی تدریس می شود و در ایران هم گام هایی
در این راستا برداشته شده است .گر چه آینده را نمی توان پیش بینی کرد،اما می توان برای
آن مهیا شد. آینده پژوهی نوعی دور اندیشی است که احتمالات امروز را به واقعیات فردا
تبدیل می کند. این حقیر با مطالعه منابع کتابی و اینترنتی مقاله خود را به صورت آنچه
برداشت کرده ام نوشتم.گر چه ضعف ها و کاستی هایی شاید بر این تحقیق وارد شود
که همین طور نیزهم هست،ولی امیدوارم در تحقیقات بعدی پیشرفت بهتری حاصل شود.
کتابداری چیست؟
تعاریف گوناگونی از کتابداری شده است.پیشرفتهای دنیای قرن 21 کتابخانه ها را دگرگون و
دنیای وسیعی از اطلاعات،در یک مکان فاقد دیوار فراهم آمد که مواد اطلاعاتی آنها الواح
لیزری و شبکه های اطلاعاتی هستند.پس در تعریف کتابداری می توان گفت: دانشی است که
به مطالعه و بررسی شیوه های گوناگون تولید دانش،گردآوری منابع اطلاعاتی (کتاب،مجله،
لوح فشرده،بانکهای اطلاعاتی،پایگاههای اطلاعاتی،اینترنت و وب) سازماندهی،بازیابی و اشاعه
این منابع و محمل های اطلاعاتی می پردازد و در این راستا تلاش می کند که در وقت خواننده
یا کاربر صرفه جویی نماید.
دکتر حیدری کتابداری را اینگونه تعریف می کند:(علمی که به مطالعه و مدیریت فرایند
اطلاعات و دانش می پردازد).
دکتر حری:(کتابداری: راهکارهای ایجاد پیوند میان دانش مضبوط و ذهن انسان).
آینده پژوهی چیست؟
آینده پژوهی (Futhres Studies )یا آینده شناسی(Futurology)،که می توان آن را علم
آینده نیز نامگذاری کرد.آینده پژوهی نوعی دوراندیشی است که به دنبال آن است تا تغییرات
امروز به واقعیات فردا تبدیل شوند و بررسی نماید که آیا احتمال و امکان تغییرات مورد نظر
وجود دارد؟آینده پژوهی درصدد است تا منابع،الگوها و دلایل تغییر یا ثبات یک مسئله را به
منظور توسعه آینده نگری و گسترش دامنه دوراندیشی بررسی کند و انتخاب ها و احتمالات
مختلف را در نظر بگیرد.به بیان ساده تر،آینده پژوهی مبتنی بر احتمال،امکان و علاقه به تغییر
در زمان حال برای رسیدن به وضعیت مطلوب و دلخواه در آینده است.همانگونه که پژوهشهای
تاریخی (گذشته پژوهی)،به دنبال شرح حوادث و اتفاق های گذشته و کشف دلایل رخ دادن
آنهاست،آینده پژوهی به دنبال درک نیروهای نهفته و خفته ی زمان حاضر و امکان رخدادهای
آینده است.بنابراین در آینده پژوهی باید تمام احتمالات وقوع یک حادثه (خوب یا بد) در آینده
را با دقت تمام سنجید.
آینده پژوهی در جهان و ایران
آینده پژوهی یک حوزه علمی نوین است که در برخی دانشگاه های جهان از جمله آمریکا،
استرالیا،آلمان،فرانسه،ایتالیا،مجارستان،نروژ،ایرلند،فنلاند،هند و پاکستان تدریس می شود.
این حوزه میان رشته ای از حوزه های علمی مختلف چون تاریخ،جغرافیا،اقتصاد،سیاست ،
مدیریت،ریاضیات،آمار و علوم طبیعی بهره می گیرد.اما در ایران آینده پژوهی مبتنی است بر
" هر چه که پیش آید خوش آید".گر چه حرکت هایی در کشور ما در حال انجام
است و مقاله های منتشرشده بیانگر این واقعیت است. مقاله هایی از قبیل :
آینده و تحقیقات/فاضل لاریجانی
آینده شناسی و آینده نگاری/موسی اکرمی
اهداف در آینده نگاری/امیر ناظمی
آینده پژوهی،مفاهیم و روشها/حجت اله مرادی پور و مهدی نوروزیان
گذری در حرفه کتابداری
واژه کتابداری معادل واژه انگلیسی "Librarain Ship" انتخاب شده است.دانشمند بزرگ
شیالی رانگاناتان زمانی که در دهه 1930 از انگلیس به هندوستان بازگشت و درصدد
راه اندازی این دانش نوین در هند برآمد،جامعه هند در فهم این واژه مشکل داشتند و در
نتیجه ایشان واژه جدید(Library Science )یعنی علم کتابداری را جایگزین آن واژه نمود
امروزه در آمریکا این واژه بیشتر بکار گرفته می شود.در دهه 1970 با اختراع ریزرایانه
و در سال 1990با اختراع وب و ورود این فناورهای نوین اطلاعاتی به پهنه کتابخانه های
جهان ،این دانش نیز دچار دگرگونیهای گسترده ای شد .در نتیجه پژوهشگران و استادان
این رشته درصدد تغییر نام آن برآمدند و واژه(Information)،یعنی اطلاعات یا اطلاع –
رسانی نیز به نام این دانش اضافه شد و امروز از آن به عنوان (Information Science
و Library)یا علوم کتابداری و اطلاع رسانی نام برده می شود.اگرچه در انگلستان و
برخی کشورهای دیگر با عناوین دیگری از جمله Information Management و
Information Studies نام برده می شود.تاریخچه کتابداری در ایران به شکل آکادمیک
و دانشگاهی از سال 1340به بعد بوده است.اولین دوره آن دردانشگاه علوم تربیتی تهران
برگزار شد که تعدادی از اساتید ایرانی و آمریکایی و انگلیسی این دوره ها را ابتدا در
مقطع کارشناسی و بعدها کارشناسی ارشد اداره می کردند.کم کم این آموزشها به صورت
غیرآکادمیک یعنی به صورت آموزشهای ضمن خدمت در برخی از کتابخانه های عمومی
و دانشگاهی در همان سالها برگزار شد و امروزه به صورت یک رشته مستقل و آینده دار
در تمام مقاطع تحصیلی تدریس می شود.
کتابداری شغل یا حرفه
اغلب اوقات این سوال مطرح است که ایا کتابدارری یک حرفه است یا نه؟پاسخ به این سوال
بستگی دارد که آیا کتابداری از ویژگیهای اصلی یک حرفه برخوردار است یا نه؟با بیان
ویژگیهای اصلی یک حرفه می توان به این سوال پاسخ داد .
1- شامل مجموعه ای از دانش تخصصی ومهارتهای فنی می باشد .2-دارای نظامنامه اخلاقی
واستاندارد رفتاری در حوزه تخصصی باشد . 3-دستیابی به سطح بالایی از استاندارد
عملکردی از سوی متخصصان مهیا باشد .4-تعهد به ارائه خدمات عمومی به عوض کسب
درآمد مالی در اولویت باشد .5- سازمان رسمی برای حمایت از حرفه ای شدن را طراحی
کرده باشند .اگر ما تحلیل جامعه شناسان را بخوانیم خواهیم دید که اغلب آنها بر این پاسخ
تمرکز کرده اند که کتابداری را یک شغل نیمه حرفه ای می دانند.جامعه شناسان یک حرفه
کامل یا تمام حرفه ای را هیاتی سازمان یافته از کارشناسان می دانند که اشکال خاصی از
دانش رمز گونه را در موارد خاصی به کارمی برند بدین ترتیب که:1-تمام حرفه ای ها نظام
آموزشی و ضرورت های رسمی دارند.2- همچنین دارای رمزهای اخلاقی یا قوانین رفتاری
می باشند.3-آنها در قبال خدمات (البته موفق) هزینه می گیرند.
کتابداری نوین
پیشرفتهای دنیای کنونی کتابخانه ها را نیز دگرگون کرده و برای آنها،دنیای وسیعی از
اطلاعات را در یک مکان کوچک و حتی بدون دیوار فراهم آورده است.کتابخانه های
یا کتابخانه های الکترونیکی،شکلی از کتابخانه های آینده خواهند بود که مواد اطلاعاتی
آنها را الواح لیزری و شبکه های اطلاعاتی تشکیل می دهند.با گسترش شبکه های رایانه-
ای و مواد چندرسانه ای که می تواند ترکیبی از متن،تصویر،صدا و احتمالا حس بویایی
باشد.آموزش بعد تازه ای خواهد یافت و ما شاهد مدارس و دانشگاههای مجاز خواهیم بود.
وجود شبکه ها و پایگاههای بزرگ اطلاعاتی،افراد را از مراجعه به کتابخانه بی نیاز نخواهد
کرد چرا که اطلاعات موجود در شبکه ها چنان وسیع و متنوع است که افراد کارآزموده نیز
در استفاده از آنها ناتوان هستند.با وجود ابزارهای پیشرفته جستجو در اینترنت،به ادعای یکی
از نشریات،90درصد اطلاعات موجود در اینترنت از دسترس جستجوگران دور می ماند و از
سوی دیگر از آنجایی که آموزش،یک سرمایه گذاری دیربازده است و هزینه ای جستجو و
خرید اطلاعات در این گونه شبکه ها بسیار بالا است و دانش آموزان و دانشجویان و حتی
استادان دانشگاهها نمی توانند چنین هزینه هایی را بپردازند.به همین دلیل کتابخانه ها می توانند
با گزینش مواد آموزشی و تفکیک آنها از سایر اطلاعات در کم کردن هزینه و اتلاف وقت
دانشجویان و دانش آموزان صرفه جویی کنند.در مجموع کتابخانه های آینده باید محل تلاقی
نیازهای استفاده کنندگان و انبوه اطلاعات پایگاهها باشند و کتابداران خود را برای رویارویی
با دنیای عظیمی از اطلاعات و طیف وسیعی از نیازها و خواسته ها آماده کنند.
آینده کتابداری
نظرات بسیار زیادی در باره آینده حرفه کتابداری و نقش کتابداران در آینده ارائه شده است.
دسته ای کتابداران را دایناسورهای عصر اطلاعات لقب داده اند و عقیده دارند که عمر
کتابداران به سر آمده است.اما دسته ای دیگر این نظریه را رد کرده اند.از جمله این افراد
گورمن و کراوفورد می باشند که کتابخانه های آینده را چنین توصیف می کنند که:آینده یعنی
هم ارتباطات چاپی و هم ارتباطات الکترونیکی. آینده یعنی هم متون خطی و هم متون فرامتن.
آینده یعنی هم دخالت کتابداران (در بازیابی ) وهم دسترسی مستقیم توسط کاربران.این شرایط
و تحولات می تواند پیامدهایی برای حرفه کتابداری و اطلاع رسانی داشته باشد که برخی از
آنها به این شرح است:1-کاهش ارتباط حضوری کتابداران و اطلاع رسانان با نیازمندان
اطلاعات(به دلیل دسترسی مستقیم و بی واسطه کاربران به نظامهای اطلاعاتی از محل کار،
منزل و یا کافی نت ها).2-افزایش دشواری در گزینش اطلاعات کیفی(به دلیل افزایش حجم
انبوه اطلاعات و کم شدن اطلاعات با کیفیت).3-افزایش دشواری در سازماندهی اطلاعات(به
دلیل افزایش حجم انبوه اطلاعات و تنوع در منابع اطلاعاتی).4-عدم کارایی شیوه ها و ابزار-
های سنتی برای سازماندهی اطلاعات(به دلیل تغییر و تحول در محیط اطلاعاتی جدید).
آینده پژوهی و کتابداری؛دو مکمل
آینده پژوهی با کتابداری مرتبط است به گونه ای که در ساخت آینده،رشته کتابداری کمک
می کند.از فنون کتابداری که در ساخت آینده موثر می باشد علم سنجی است.گر چه آینده را
نمی توان پیش بینی کرد ولی می توانیم برای آن مهیا باشیم.آینه همین امروز است کتابداری
باید به عنوان یک علم در معرفت شناسی دست خوش تحول شود به عبارت دیگر کتابداران
باید با مدیریت دانش آشنا شوند ورویکردهای جدید را درک کنند در مقابل آینده پژوهی
به کتابداران کمک می کند که برای فردای بهتر آماده شود واز فنون کتابداری مثل علم سنجی،
چکیده نویسی و نمایه سازی درآینده پژوهی استفاده می شود. اکنون دوره آینده پژوهی در
دانشگاه تهران تدریس می شود و به زودی دوره تحصیلی این رشته در دانشگاه آزاد اسلامی
و امیرکبیر نیز شروع می شود.پارک علم و فناوری و گروه آینده پژوهی مرکز تحقیقات
سیاست علمی کشور،از مراکز فعال در این زمینه اند.اگرچه زیرساختهای لازم برای گسترش
علم آینده پژوهی در کشور فراهم نیست و منابع و اساتید کافی در دسترس نداریم.آینده پژوهی
در کتابداری کاربرد بسیار دارد.در دوره ای که کتابخانه دیجیتال و مجازی مطرح است باید
توجه کنیم که آینده را نمی توان به طور یقین پیش بینی کرد.آینده پژوهی فراتر از پیش گویی
است.کتابداران فعال در عرصه علم سنجی به آینده پژوهی کمک می کنند.اکنون ما در دوره
گذار ازعلم هستیم و باید علم فعلی را فراموش کنیم. کتابداری ماهیت میان رشته ای دارد و
اکنون به سمت مدیریت دانش،علم سنجی و فناوری اطلاعات گرایش یافته است.
نتیجه گیری
گر چه نظرات متفاوتی در باره آینده حرفه کتابداری و نقش کتابداران در آینده ارائه شده است
برخی عمر کتابداران را به سرآمده می دانند و آنها را دایناسورهای عصر اطلاعات لقب داده-
اند ولی ما باید هم نسبت به آینده خوشبین باشیم و این حقیقت را باور کنیم که کتابداری هم
می تواند در ساختن آینده،تاثیر داشته باشد. زیرا حرفه کتابداری و اطلاع رسانی،ویژگیها و
توانمندی هایی دارد که شاید بقیه حرفه ها نداشته باشند.این ویژگیها عبارتند از :
1-کتابخانه یک نهاد اجتماعی است و بر مبنای نیاز جامعه به وجود آمده است.
2-کتابخانه بر مجموعه ای از اصول علمی استوار است.
3-کتابخانه مهمترین متولی گزینش،فراهم آوری و حفظ دانش متراکم بشری بوده و هست.
4-کمتر حرفه و یا گروهی به اندازه کتابداران دارای دانش و بینش در باره منابع اطلاعاتی
هستند.
5-منابع کتابخانه بر اساس اصول خاصی گزینش می شوند.
6-کتابداران مهمترین متولی تعیین محتوای نظامهای اطلاعاتی هستند.
مطلبهای دیگر از همین نویسنده در سایت آیندهنگری: