|
Iranian
Futurist |
 |
Ayandeh-Negar |
|
Welcome To
Future |
ايران
و جايگاه تحقيق و توسعه
نويسنده:
دكتر سيروس يگانه
مترجم:
مرتضي ثاقب‌فر
فرهنگ
و تمدن ايران چه پيش از اسلام و چه در دوره اسلامي‌گرايش فراواني نسبت
به علم، تكنولوژي و توسعه و نيز معنويت واخلاق داشته است. شالوده بسيار
استواري براي پيشرفتهاي علمي وفني در تمدن ايران پي‌ريزي شده است; بويژه
در عصر اسلامي كه‌طي آن چهره‌هاي سرشناسي مانند ابن‌سينا، رازي، خوارزمي،
خيام، سهروردي و مولوي جايگاه خاصي براي ايران در مقايسه با سايركشورهاي
آن روزگار جهان فراهم ساختند.
طي
قرنهاي بعد، اين حديث مقدس از پيامبر كه (اطلب العلم ولوبالصين)
]در
طلب علم باش ولو به دوري كشور چين باشد[، مانع ازايجاد هرگونه تعارضي ميان علم و دين شد. بنابراين،
فرهنگ اسلامي‌و تمدن ايراني همواره ارزش والايي براي آموزش علمي قايل
بودندو افراد شايستگي فراواني براي كسب علم و وصول به دستاوردهاي آن از
خود بروز مي‌دادند. با اين حال، وضعيت كنوني خرسند كننده‌نيست چرا كه طي چند
قرن گذشته، مؤسسات، نهادها، ساختارها وسازمان اجتماعي كه شرط لازم پيشرفت
علمي را فراهم مي‌سازنددر كشور ايران وجود نداشته‌اند. گرچه در قرن بيستم
ساختارها وشكلهاي نوين سازماني بتدريج در ايران پديد آمد، اما اين روند با
وقوع دو جنگ جهاني، دخالت قدرتهاي نيرومند بيگانه، خشونت وتعدي همراه با
كشتار و دگرگونيهاي بزرگ اجتماعي دچار آسيب‌شد. امروز، با آنكه نيروهاي
اقتصادي كه در جاهاي ديگر جهان‌هدايت علم و تكنولوژي را برعهده دارند در
ايران نيز شكل‌گرفته‌اند، اما راه درازي در پيش است تا نيروهاي بالقوه
جامعه در اين‌راستا تحقق و فعليت يابد. تا آن زمان، پديده (فرار مغزها) يكي
ازنتايج اين وضع خواهد بود.
به
رغم وجود منابع طبيعي غني و متنوع و جمعيتي كه به طوركلي‌نگرشهاي مساعدي
نسبت به علم دارد، به نظر مي‌رسد كه در بيشترمؤسسات اقتصادي علاقه‌اي به
علم و تحقيق وجود ندارد. ضعف‌نسبي اقتصادي كه در درجه نخست حاصل وابستگي
شديد به‌صادرات نفتي و قالب ذهني حاكم در كشور است، مانع ساختاري‌عمده‌اي
براي توسعه علم و تكنولوژي در سطحي قابل قياس باكشورهاي صنعتي به‌وجود
آورده است. تعداد بسيار كمي از مردم،حتي كساني كه تحصيلات عالي دارند،
داراي ديدگاه واقع‌بينانه‌اي‌درباره درآمد ملي سالانه از نفت هستند. اين
درآمد به ميزان قابل‌توجه 14ميليارد دلار امريكا مي‌رسد، اما درآمد سرانه ناشي
از اين‌مبلغ در سال عملا از 150 دلار نيز كمتر مي‌شود; و كل رقم برابر
بافروش‌ناخالص يك‌شركت متوسطدر سايركشورهاست، واز فروش شركتهاي بزرگي مانند
سوني، والمارت‌ياگلف نيزكمتر است كه فروش‌سالانه آنهابه ترتيب به 33، 44 و
150 ميليارد دلار در سال مي‌رسد.
خصلت
اساسي اقتصاد، كميابي و انحصار همراه با كيفيت پايين‌كالاها و خدمات است و
بنابراين، انگيزه ذاتي براي تحقيق و توسعه(R&D) در اكثر بنگاههاي
اقتصادي وجود ندارد. حاصل اين امر،بهره‌وري پايين و دور باطل ضعف قدرت
خريد، پايين بودن كيفيت‌و كميت توليد، وابستگي به يارانه‌هاي دولتي براي
واردات اقلام‌اساسي و فقدان انگيزه براي انجام كار
است.
سياست
دولت در مورد علم
مجموعا
112 مؤسسه پژوهشي فعال در ايران وجود دارد كه اداره‌آنها برعهده وزارتخانه‌ها
و نهادهاي مختلف است.
نهادهاي
حاكم بر اقدامات علمي در ايران عبارتند از:
·
معاونت
پژوهشي وزارت فرهنگ و آموزش عالي مسؤول‌هدايت و هماهنگي كلي تحقيقاتي در
40 دانشگاه و 14 مؤسسه‌پژوهشي است. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي
اداره 26دانشگاه پزشكي را برعهده دارد.
·
معاونت
تكنولوژي وزارت فرهنگ و آموزش عالي كه‌مسؤوليت مؤسسه مسلط پژوهشي به نام
(سازمان تحقيق وتكنولوژي) (IROST) را برعهده دارد. اين سازمان، بيشتر به انجام‌دادن تحقيقات
كاربردي و توسعه تجربي در 8 رشته از جمله‌بيوتكنولوژي و مهندسي مكانيك
مي‌پردازد.
·
(شوراي
پژوهشهاي علمي كشور) بدنه اصلي نظارت برسياست تحقيقاتي را تشكيل مي‌دهد.
اين شورا وابسته به دفتررياست جمهوري و متشكل از كميسيونهاي صنعت،
كشاورزي، آب،انرژي، علوم انساني و اجتماعي، پزشكي، علوم پايه،
اطلاع‌رساني،محيطزيست، توسعه پايدار، الهيات، تاريخ و فلسفه،
اقتصاد،بازرگاني و مديريت و كميته زلزله است كه هر يك از كميسيونهاسياست
پژوهشي را با بخشهاي تحقيقاتي وزارتخانه مربوط،دانشگاهها و مؤسسات پژوهشي
هماهنگ مي‌سازد.
طي
برنامه پنجساله دوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي‌كشور، اقداماتي از سوي
(شوراي پژوهشهاي علمي كشور) انجام‌گرفته است كه از جمله عبارتند از حمايت
از بخش تحقيق در كوتاه‌مدت و ميان مدت، ايجاد انگيزه براي سرمايه‌گذاري
عمومي وخصوصي در تحقيق، پشتيباني از مراكز پژوهشي عمومي وخصوصي، ايجاد
واحدهاي (تحقيق و توسعه) در صنعت و بهبوداستفاده از نتايج تحقيقاتي.
تلاشهايي نيز براي ايجاد مراكز تحقيقاتي‌منطقه‌اي و بين‌المللي در ايران از
سوي اين شورا صورت گرفته‌است.در برنامه اول پنجساله، سياست دولت بر گسترش
دانشگاههامتمركز بود به گونه‌اي كه هر استان حداقل بتواند يك دانشگاه
داشته‌باشد. اولويت برنامه دوم ارتقاي كيفيت آموزش عالي است و وزارت‌فرهنگ
و آموزش عالي ماموريت دارد به استخدام 10هزارمدرس جديد دانشگاهي و استاديار
بپردازد. دانشگاهها به عقدقراردادهاي پژوهشي با دولت و مؤسسات خصوصي روي
آورده‌انداگرچه اين حركت روند كندي دارد.
منابع
انساني در علم
آمار
فارغ التحصيلان دانشگاهي روند صعودي پيوسته و منظمي راطي چند سال گذشته
نشان مي‌دهد (نمودار 1). تعدادفارغ‌التحصيلان برحسب هر رشته در سال تحصيلي
1371ـ1372در جدول 1 آمده است.
نمودار
1.
منبع:
وزارت فرهنگ و آموزش عالي 1373
در
سال تحصيلي 1362ـ1363، تعداد 436 هزارو564 دانشجودر 153 مؤسسه آموزش عالي
وابسته به 26 وزارتخانه و نهادهاي‌ديگـر، از جمله وزارت فـرهنگ و آموزش
عـالي، نام‌نويسي‌كرده‌اند. حدود بيش از 500 هزار نفر نيز در دانشگاه آزاد
ثبت‌نام‌كرده‌اند.
تعداد
كاركنان استخدام شده در بخش تحقيق و توسعه در ايران‌در سال 1372 در جدول 2
نشان داده شده است.
شايان
توجه است كه از تعداد 39هزارو311 كارمند بخش‌تحقيق و توسعه (شامل كاركنان
كمكي) 25 هزار و 188 نفر دراستخدام دانشگاههاو 141هزار و23 نفر در استخدام
مؤسسات‌غيردانشگاهي بوده‌اند، در مقايسه با كشورهايي نظير آلمان‌كه 296هزارو510
كارمند علمي در بخش توليدي، 69هزارو667 نفردر بخش آموزش عالي و 62هزارو269
نفر در بخش امور عمومي به كار اشتغال دارند. ارقام مشابه قابل قياس در مورد
بلژيك عبارتند از25هزارو515 نفر، 11هزارو846 نفر و 1412 نفر
و در مورد ژاپن نيزبه ترتيب‌باارقام 563هزارو 18نفرو264هزارو55 نفر و 829
هزارو87 نفر روبه‌رو مي‌شويم (يونسكو، 1994). بنابراين، جدايي ميان‌بخشهاي
توليدي و آموزش عالي در ايران امري بسيار مسلم است.
جدول
1ـ فارغ‌التحصيلان دانشگاهي در ايران(1371ـ1372)
|
جمع |
زنان |
مردان |
رشته |
|
6555 |
2342 |
4213 |
علوم
طبيعي |
|
3168 |
139 |
3029 |
كشاورزي |
|
13035 |
438 |
12597 |
مهندسي |
|
16746 |
176 |
7570 |
پزشكي |
|
18570 |
6053 |
12517 |
علوم
اجتماعي و انساني |
|
1120 |
464 |
656 |
هنر |
|
59194 |
18612 |
406582 |
جمع
كل |
منبع:
وزارت فرهنگ و آموزش عالي، 1373
هزينه
تحقيق و توسعه
نمودار
2، بودجه‌هاي اختصاص داده شده به امر تحقيق و توسعه رابه واحد پول ايران
نشان مي‌دهد. در سال 1371 هزينه ناخالص‌تحقيق و توسعه در ايران (GERD) بالغ
بر 40 درصد هزينه‌ناخالص داخلي (GDP) بوده
است، حال آنكه اين نسبت در 1372به53/0 درصد افزايش يافته
است.
چشم‌اندازهاي
آينده
كشور
و دولت ايران اساسا مي‌بايست خسارات جنگ با عراق راجبران مي‌كردند كه
ميزان آن حدود هزار ميليارد دلار برآورد شده‌است. كارهاي بازسازي بسياري
مي‌بايست انجام مي‌گرفت كه بخش‌مهمي از آن تاكنون انجام شده است. يكي از
نتايج جنگ، حركت به‌سوي خوداتكايي بويژه در زمينه صنايع وابسته به امور
دفاعي ـالكترونيك، متالورژي و مهندسي ـ بوده است كه درعين حال
شامل‌كالاهاي مصرفي و صنعت سنگيني مانند پتروشيمي نيز شده است.
برنامه‌هاي
سازندگي دولت در زمينه‌هاي زيربنايي (ساختن‌بزرگراهها، سدها، توسعه برق و
لوله‌كشي گاز طبيعي به روستاهاي دورافتاده) حركتي در بخشهاي علم و
تكنولوژي پديد آورده است.روند آزاد شدن تدريجي دولت از درگيري غيرعملي در
صنايع‌كارخانه‌اي، خدمات و توزيع در جريان است و نياز به آن دارد كه‌پيش از
آنكه تأثيرات آن بر سراسر اقتصاد احساس شود، پيشرفت‌بيشتري كند تا نيروي
محركه‌اي براي پيشرفت (تحقيق و توسعه) و(علم و تكنولوژي) به وجود آيد. كل
سياست دولت كه اين حركت راتسهيل مي‌كند، مورد استقبال قرار گرفته است. در
اين‌نمودار 2. بودجه‌هاي تحقيق و توسعه در ايران برحسب شاخه‌هاي
گوناگون
جدول
2ـ كاركنان استخدام شده در بخش تحقيق و توسعه در ايران در سال
1372
|
جمع
كل |
جمع |
بخش
غيردولتي |
بخش
دولتي |
مهندسان
و دانشمندان دستياران
پژوهشي تكنسين‌ها كاركنان
كمكي | |||
|
|
زن |
مرد |
زن |
مرد |
زن |
مرد | |
|
21750 7887 9674 4782 |
3119 2421 2647 1342 |
18631 5466 7027 3440 |
571 153 68 113 |
2109 240 194 149 |
2548 2268 2579 1229 |
16522 5226 6833 3291 | |
|
44093 |
9529 |
34564 |
905 |
2692 |
8624 |
31872 |
جمع
كل |
منبع:
شوراي پژوهشهاي علمي كشور،1374.
راستا،سازوكارهايي
مورد نياز هستند كه سرمايه را كد مانده را به‌تحرك وادارد و فرصتهايي براي
صنايع كارخانه‌اي و توزيع كالاها ـ بدون نظارت و دخالت مستقيم دولت ـ
فراهم آورد و باعث ايجاداعتماد به نفس، حس خوداتكايي و رشد روحيه مديريت
اقتصادي‌در ميان‌مردم شود. ايجاد و تقويت تضمينهاي قانوني براي
فعاليتهاي‌اقتصادي، براي كاميابي و سعادت آينده اهميت حياتي دارد.
منبع
WORLD
SCIENCE REPORT,1996.
ماخذ:
Ministry
of Culture and Higher Education (1994) Statistics ofHiger Education - 1993-1994,
Teheran.
National
Research Council (1994) National Research Report1992, Teheran.
____ (1995) National Research Report 1993, Teheran.
UNESCO
(1994a), Statistical Yearbook, Paris:Publishing.UNESCO
___ (1994b) World Science Report 1993,
Paris:Publishing.UNESCO