|
جهانی شدن و روش شناسی آینده اندیشی
اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:
در این مقاله به طور اجمالی به نقش روش تجریدی مطالعات جهانی شدن در توسعه روش شناسی آینده اندیشی از طریق ساختن مفاهیم کلیدی همچون مفهوم جامعه جهانی برای مطالعه روندهای آتی در تحولات اجتماعی پرداخته می شود.
در این مقاله به طور اجمالی به نقش روش تجریدی مطالعات جهانی شدن در توسعه روش شناسی آینده اندیشی از طریق ساختن مفاهیم کلیدی همچون مفهوم جامعه جهانی برای مطالعه روندهای آتی در تحولات اجتماعی پرداخته می شود.
ایده اصلی در روش تجریدی مطالعات جهانی شدن مبتنی بر این حقیقت بنیادی است که می توان با ساختن مفاهیم کلیدی که بیانگر ساختارهایی هستند که در صورت تحقق ظرفیت های بالقوه موجود می توانند در آینده تجلی عینی پیدا کنند، به الگوهای نظری برای مطالعه تحولات آتی نظامهای اجتماعی دست یافت.
برای توضیح نقش این روش بویژه از طریق ساختن مفاهیم یاد شده، در توسعه روش شناسی آینده اندیشی، ابتدا اشاره ای به برخی روش های عمده آینده اندیشی که می توانند از جمله موضوعات اصلی روش شناسی آینده اندیشی تلقی گردند، خواهد شد تا به کمک آنها بتوان پیوند و ارتباط ایده این مقاله با توسعه روش شناسی آینده اندیشی را بهتر توضیح داد.
موضوع مطالعات آینده اندیشی دارای ویژگی هایی است که آنرا از موضوع مطالعات مربوط به پدیده های گذشته یا پدیده های موجود متمایز می سازد. یکی از مهمترین این ویژگی ها آن است که موضوع مطالعات آینده اندیشی در زمان حال تحقق عینی و واقعیت مستقل از ذهن انسانی ندارد، در حالی که موضوع مطالعات گذشته یا حال تحقق عینی داشته و به عبارت دیگر متعین است. بدین لحاظ آینده اندیشی بطور بنیادی با پدیده عدم قطعیت روبرو است که روش مطالعه تحولات آتی و در نتیجه روش شناسی ناظر بر آن را تحت تأثیر قرار می دهد.
عینیت و وجود واقعیت مستقل از ذهن در مطالعه پدیده های گذشته و یا حال، امکان مطالعه تجربی و کاربرد روش فرضی استنتاجی را در خصوص آن پدیده ها فراهم می آورد. بنابراین موضوع عینی این پدیده ها روش شناسی مطالعه آنها را تحت تأثیر قرار داده است. این درحالی است که همانطوریکه اشاره شد فقدان موضوع عینی و متعین در مطالعات آینده اندیشی اجازه کاربرد روش تجربی را نمی دهد. بنابراین از دیدگاه فلسفه علم تجربی که در آن معیار تمیز روش علمی از روش غیرعلمی کاربرد روش تجربی است (Popper, ۱۹۹۴)، عدم امکان کاربرد این روش در حوزه مطالعات آینده اندیشی این سوال عمده را فراروی روش شناسی آن قرار می دهد که آیا اساساً می توان با روش علمی به مطالعه آینده پرداخت؟
با ضعیف شدن امکان کاربرد روش تجربی در مطالعات آینده اندیشی، ضرورت کاربرد روش تجریدی و ساختن مفاهیم نظری براساس ظرفیت های بالقوه موجود که قابلیت تحقق در آینده را دارند در مطالعات مذکور تقویت می گردد.
با نگاهی اجمالی به برخی مضامین و مفاهیم مهم در روش هایی که برای مطالعات آینده اندیشی مورد توجه بوده، می توان به این نکته اساسی دست یافت که در این مفاهیم و مضامین نیز به ضرورت کاربرد روش تجریدی و استفاده از مفاهیم نظری برای بررسی و پیش بینی وقایع و روندهای آتی توجه شده است.
مفاهیمی همچون روندها (Trends)، سناریوها (Scenarios) و نیروهای کلیدی (Key Forces) از یکسو و مضامینی همچون نگرشها (Visions)، مأموریت ها (Missions) و اهداف (Goals) از سوی دیگر، در روش های آینده اندیشی به کار می آیند و روش شناختی آینده اندیشی لاجرم با آنها سروکار دارد. توجه به ارتباط نظام یافته این مفاهیم و مضامین در روش های آینده اندیشی حاکی از آن است که در آنها به کاربرد روش تجریدی و استفاده از مفاهیم نظری برای مطالعه آینده توجه شده است، اگرچه این کاربرد نیازمند توسعه و گسترش بیشتری است.
تحلیل روندها در روش های آینده اندیشی از جایگاه مهمی برخوردار بوده است. از طریق مطالعه این روندها بویژه به کمک تحلیل نیروهای کلیدی مؤثر بر روندها، در مطالعات آینده اندیشی سناریوهای مختلفی که احتمال وقوع آنها در آینده وجود دارد، طراحی می شوند. سناریوها در واقع برای مطالعه نظام یافته چالش ها و فرصت های آتی شکل می گیرند و اگرچه آنها پیش بینی های مشخصی از آینده نیستند، اما ابزار مناسبی برای چگونگی مطالعه و برخورد با شرایط مختلفی هستند که احتمال وقوع آنها در آینده زیاد می باشد (Institute for Alternative Future,۲۰۰۳). اما سناریوها به عنوان مهمترین ابزارها در روش شناسی آینده اندیشی خود تحت تأثیر نگرش طراحان آنها درباره چشم انداز مطلوب از آینده شکل می گیرند. بدین ترتیب پیوندی میان مفاهیمی که بر چشم انداز مطلوب از آینده تأثیر می گذارند و سناریوهایی که با توجه به روندهای فعلی و نیروهای کلیدی مؤثر بر شکل گیری آنها پیشنهاد شده اند، برقرار می گردد.
چشم انداز مطلوب از آینده در قالب مفاهیمی مانند نگرش ها، مأموریت ها و اهداف تعیین شده برای تحقق آنها شکل کاربردی پیدا کرده و با برقراری پیوند با تحلیل روندهای موجود، یک چارچوب نظری برای مطالعهٔ آینده فراهم می کند که در آن به دلیل توجه به نقش چشم انداز مطلوب در شناخت آینده عملاً از مفاهیم تجریدی در روش شناسی آینده اندیشی استفاده شده است.
رویکرد روش شناختی رئالیسم انتقادی در مطالعات آینده اندیشی نیز بیانگر توجه به اهمیت تجرید و مفهوم سازی۱ در شناخت آینده است. بنا به اعتقاد طرفداران کاربرد رئالیسم انتقادی در آینده اندیشی، دو محور اصلی این رویکرد یکی پذیرش واقعیت مستقل از ذهن انسانی به عنوان موضوع مطالعه و دیگری ضرورت نگرش انتقادی و در حال تحول و تکامل برای شناخت آن واقعیت است. ارزش کاربرد این رویکرد روش شناختی در آینده اندیشی در آن است که این رویکرد از یکسو به توضیح واقعیت ها همزمان با داوری انتقادی در مورد آنها می پردازد و از سوی دیگر از تجرید و مفهوم سازی برای نگرش انتقادی به وقایع آتی استفاده می کند (Sayer,۱۹۹۲). بنابراین از آنجائیکه مطالعات آینده اندیشی بجای استفاده از روش تجربی نیازمند کاربرد روش های تجریدی و مفهوم سازی است و روش رئالیسم انتقادی نیز بر اهمیت این روش ها در ارائه الگوهایی که برای شناسایی و مطالعه آینده به کار می روند، تأکید دارد، این روش به عنوان بخشی از روش شناسی آینده اندیشی توصیه شده است (Southern, ۱۹۹۷).
در واقع براساس رویکرد رئالیسم انتقادی، تدوین و توسعه چارچوب ها و مفاهیم نظری یک بخش اساسی برای توسعه سناریوهای مختلف از آینده است که در آنها نقش نگرش ها و دانش عوامل مؤثر در شکل دهی وقایع آتی نیز در نظر گرفته می شود (Inayatullah, ۱۹۹۶). اکنون با توجه به نگاه اجمالی به مفاهیم و مضامین یاد شده می توان با اشاره ای به نقش مفاهیم کلیدی در مطالعات جهانی شدن، که بدون تردید بخشی از این مطالعات را باید مطالعات معطوف و مربوط به روندهای آتی به شمار آورد، به تأثیر آنها به عنوان مصداق بارزی از کاربرد تجرید و مفهوم سازی برای توسعه روش شناسی آینده اندیشی پرداخت. همانطوریکه جان اسکالت یکی از نظریه پردازان جهانی شدن بحث کرده است، دانش ما از جهانی شدن بطور اساسی وابسته به تعریف ما از این پدیده و فرایند است (Scholte,۲۰۰۲)، در میان تعاریف مختلف از جهانی شدن برخی از آنها جهانی شدن را صرفاً براساس ویژگی های روندهای جاری و تحقق یافته آن تعریف کرده اند و برخی نیز آنرا با توجه به ظرفیت های بالقوه ای که می تواند در آینده تحقق یابد معنا کرده اند. برای مثال اسکالت خود جهانی شدن را فرایند برقراری و گسترش پیوندهای فراملیتی (Suprateritoriality) بین مردم در سطح جهانی می داند (Scholte, ۲۰۰۲)، یا دیوید هلد آنرا جهانی شدن سازمان فضای اجتماعی زندگی انسانها و جهانی شدن الگوها و جریان های تعامل اجتماعی (Held, ۱۹۹۲, ۲۰۰۲) به شمار می آورد.
همچنین گیدنز جهانی شدن را جهانی شدن روابط اجتماعی دانسته است (Geddins, ۱۹۹۹). در مقابل تعاریف دیگری نیز وجود دارد که این پدیده را براساس مفهوم جهانی (Globality) که ناظر بر تحقق یک جامعه جهانی به عنوان کلی ترین چارچوب نهادی و روابط اجتماعی برای عمل و زندگی نوع بشر تعریف می کند. (Shaw, ۱۹۹۹). در این رویکرد جامعه جهانی به عنون مجموعه ای از نهادها و روابط اجتماعی جهانی شده است که مفهوم آن از تجرید و مفهوم سازی براساس ظرفیت های بالقوه موجود در جوامع انسانی حاصل شده است. به عبارت دقیق تر اگرچه شکل گیری جامعه جهانی در حال حاضر در مراحل اولیه تحقق عینی خود است اما می توان ویژگی های نظری آنرا مستقل از روندهای فعلی و براساس ظرفیت های بالقوه موجود برای شکل گیری یک جامعه جهانی در آینده براساس روش تجرید و مفهوم سازی که از جمله مهمترین تواناییهای ذهن بشری است، مشخص کرد.
در اینجاست که مفاهیم جهانی شدن همچون مفهوم جامعه جهانی که نه صرفاً براساس روندهای فعلی جهانی شدن، بلکه براساس روندهایی از جهانی شدن که در آینده امکان بروز آنها وجود دارد، به کمک روش شناسی آینده اندیشی می آید. از آنجائیکه بدون تردید یکی از وظایف اصلی روش شناسی آینده اندیشی بررسی و داوری در مورد روش هایی است که براساس آنها تحولات اجتماعی آینده جهان را باید مورد بررسی قرار داد، به روشنی می توان به نقش تجرید و مفهوم سازی که ثمره آن شکل گیری مفاهیم بنیادی برای مطالعه آینده است در توسعه روش شناسی آینده اندیشی پی برد.
در یک جمع بندی از مباحث مطرح شده می توان گفت که کاربرد مفاهیم کلیدی همچون جامعه جهانی که خود ثمره استفاده از روش های تجرید و مفهوم سازی است و امکان شکوفایی و تحقق آنها در آینده وجود دارد، امکان مطالعه تحولات اجتماعی آینده جهان را در قالب مطالعات جهانی شدن، فراهم می آورد. بنابراین کارایی کاربرد چنین روش هایی در مطالعات جهانی شدن که خود از جمله مطالعات معطوف به آینده محسوب می شوند، شاهد خوبی برای امکان استفاده از تجرید و مفهوم سازی برای مطالعه آینده و در نتیجه توسعه روش شناسی آینده اندیشی براین اساس به شمار می آید.
در پایان به نظر می رسد یک راه برون رفت روش شناسی آینده اندیشی از معضل فقدان واقعیت عینی به عنوان موضوع مطالعه، استفاده از روش تجرید و مفهوم سازی از تحولات و وقایعی است که اگرچه در حال حاضر وجود عینی ندارند اما ظرفیت و امکان وقوع آنها در آینده را می توان از هم اکنون شناسایی کرد.
در واقع روش شناسی آینده اندیشی که محتاج مبنایی برای تعیین صحت و سقم روش های مطالعه آینده است، با توجه به تجربه مطالعات جهانی شدن در استفاده از مفاهیم تجریدی می تواند امکان شناسایی ظرفیت های بالقوه موجود به عنوان اساسی برای تحقق آینده را به کمک تجرید و مفهوم سازی به اساسی جدید برای توسعه خود مبدل سازد.
منابع:
۱. Karl. Popper, The Logic of Scientific Discovery, Routledge, London and New York, ۱۹۹۴
۲. Institute for Alternative Futures, The Future Belongs to Those Who
. A Guide For Thinking About the Future (WWW.altfutures.com)
۳. Sayer, A., ۱۹۹۲, Method in Social Science: A Realist Approach, Routledge, London.
۴. Alan Southen, Method in Future Studies: The Value of Critical Realism, World Future Studies Federation, XV World Conference, Brisbane Australia, ۲۹ September, ۳ October, ۱۹۹۷.
۵. Inayatuallah, S., ۱۹۹۶, Methods and Epistemologies in Futures Studies, in R. Slaughter (ed), The Knowledge Base of Futures Studies, DDM Media Group: Australia.
۶. Held, David and Anthony Mc Gerw, ۱۹۹۹, Global Transformations: Polities, Economics, and Culture, Stanford University Press, CA.
۷. Held, David and Anthony Mc Gerw, ۲۰۰۲, Globalization / antiglobalization. London: Polity.
۸. Giddens, A., ۱۹۹۹, Runaway World: How Globalization is Reshaping Our Lives, London: Profile Books.
۹. Scholte, J. A., ۲۰۰۲, What is Globalization? The Definitional Issue-Again, CSGR Working Paper, No ۱۰۹/۰۲, Warwick University.
۱۰. Shaw, Mrtin, ۱۹۹۹, Globality as a Revolutionary Transformation, in Polities and Globalization, London: Routledge.
http://mastor.blogfa.com/۸۶۰۱.aspx
مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:
|
بنیاد آینده‌نگری ایران |
|
يكشنبه ۹ ارديبهشت ۱۴۰۳ - ۲۸ آوریل ۲۰۲۴
اندیشمندان آینده‌نگر
|
|
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان