رئیسیان در «چهل سالگی» مسیر دیگری را نسبت به آثار قبلی خود در پیش گرفته است: هرچند همچنان با فیلمی استاندارد مواجهیم اما نکته آنجاست که رئیسیان توجه ویژه ای به تمامی گروه های سنی و ذایقه های فرهنگی کرده و تمامی کوشش خود را صرف آن داشته تا همه را به نحوی راضی کند بدین ترتیب «چهل سالگی» به همان میزان که از آثار سطحی این سال های سینمای ایران یک سرو گردن بالاتر است اثری عامه پسند نیز هست. عامه پسند به معنی درست آن: فیلمی که می توان همراه با تمامی اعضای خانواده دید، سرگرم شد و این حقیقت دردناک را احساس نکرد که به شعور مخاطب توهین شده است.
● درون مایه
بی حق دانستن خویش بزرگوارانه تر است از بر حق دانستن، به ویژه آن گاه که حق با تو باشد.
هان، کجا می توان یافت آن عدالتی را که عشقی است با چشمان باز.
پس برایم عشقی را بنیاد کنید که نه تنها بار تمام کیفرها که بار تمام گناهان را نیز بکشد!
پس برایم عدالتی را بنیاد کنید که از گناه همه در گذرد جز قاضیان!
(نیچه)
درونمایه اصلی «چهل سالگی» قضاوت است. قضاوت کردن دیگران، خود، عشق، گذشته و خاطره.... به قصد ساختن دوباره، از نو آغاز کردن. انسان را به محک خواست نفسانی (در مقابل روحانی) زدن و سربلند بیرون آمدن.
نگار (لیلا حاتمی) چنان که می نماید زن منفعلی است. به سرعت تن به تقدیر داده و می دهد و برای تغییر آن نیاز به ترغیب شدن توسط دیگران داد. به یک معنی «چهل سالگی» داستان ترغیب نگار است برای بازگشت به زندگی، داستان کندن از روزمرگی نازل شده بر زندگی زناشویی نگار و فرهاد (محمدرضا فروتن) و از خود گذشتگی که باید برای حفظ آن انجام داد.
● نقطه عطف از دست رفته
«چهل سالگی» اما داستانش را در این سطح باقی نگاه نمی دارد و و با ورود موازی به گذشته و بزنگاه زندگی فرهاد درام را از تک بعدی بودن خارج می کند و مثل سایر آثار رئیسیان تبدیل به فیلمی درباره بحران خانواده در ایران معاصر می شود. رئیسیان علاقه ای به ایجاد هیجان ندارد و بیش از هر چیز سعی اش را معطوف عمق بخشیدن به شخصیت ها و فضاسازی کرده است. در نتیجه تنها دلمشغولی تماشاگر عام برای دنبال کردن داستان، صحنه رویارویی نگار و کیان است. مابقی فیلم زمینه چینی برای این رویارویی و نتایج آن است اما فیلم به هیچ وجه در تصویر کردن این رویارویی موفق نیست و ایراد اصلی «چهل سالگی» نیز همین جاست.
پیش از این رئیسیان عادت داشت فیلم هایش را دقیقا در لحظه مواجهه پایان دهد. احتمالا به این دلیل قابل قبول که مورد چنین قضاوتی قرار نگیرد اما در «چهل سالگی» و با رویکرد عام گرای اتخاذ شده چاره ای جز این رویارویی نبوده است. هم زمان با نقطه عطف فیلم باید شاهد دیالوگ های «معناگرا»ی فرهاد و دختر دافعه برانگیزش باشیم.و در خانه ای که آشنایان قدیمی به هم رسیده اند حتی یک دیالوگ خوب برقرار نمی شود. تصور این که چنین صحنه ای را مهرجویی و یا پوراحمدمی ساخت به خوبی روشن می کند ضعف فیلمنامه و کارگردانی این صحنه چیست.
● پیام آزاردهنده
چند سال پیش وقتی فیلم «به همین سادگی» ساخته شده بود، منتقدان ضمن تحسین سازنده برای به زیبایی تصویر کردن زندگی روزانه زن طبقه متوسط ایرانی به کارگردان یادآور شدند آنچه او ساخته پیامی مردسالارانه را به همراه دارد: زن همان بهتر که سر خانه و زندگی اش بماند و اگر در این راه رنجی هم می کشد تحمل کند و دم نزند و خانه پرش برای تسکین هم شده شعر بگوید. «چهل سالگی» همچنین پیام متناقضی دارد: این درست که دخالت فرهاد در زندگی نگار عشقی پرشور را ناکام گذاشته است اما نتیجه اش زندگی خوب و موجهی از آب درآمده است.
فیلم تلویحا (و شاید بدون قصد و نیت) نشان مان می دهد چنان دخالت هایی در زندگی افراد می تواند سازنده هم باشد و چه بسا نتیجه مطلوب تری هم حاصل شود پس صلاح زندگی خود را در جوانی به دست «بزرگترها» بسپارید. فحوای آنچه در «چهل سالگی» می بینیم با تفکرات رئیسیان که دوست دارد همواره زنی شرقی، معتقد به اصول، اخلاق و پاکدامنی را تصویر کند سازگار نیست.
در تصویری که رئیسیان ارائه می دهد چنین زنی که دیده نمی شود هیچ، تماشاگر پیگیر و خاص به دنیایی پیش از «کنعان»ی ارجاع داده می شود: به یاد بیاورید که در فیلم «کنعان» باز هم همین فروتن را داشتیم که زنی را در جوانی از عشقش جدا کرده با این تفاوت که این اتفاق به خواست جاه طلبانه زن صورت پذیرفته بود. پس وقتی زن دوباره و حتی ملتمسانه به آغوش زندگی اش باز می گردد در حقیقت، در نتیجه گذر ایام، خود به اشتباه خود پی برده است.
اما در «چهل سالگی» با فروتنی مواجهیم که عامل اصلی جدایی ناخواسته زن بوده. پس بازگشت همدلانه زن به زندگی فعلی بیش از هر چیز به نگاهی مرد سالارانه آلوده است. رئیسیان یا نباید وارد چنین بازی پرخطری می شد و یا همچون مانی حقیقی زمینه را چنان مهیا می کرد که در چنین باتلاقی نیفتد. توجه کنید که باید در دنیای منطق گرای فیلم وجود آن چنان دستگاهی عجیبی را بپذیریم تا حتی در لحظه آزمون عشق هم مواظب زن باشیم و از آن بدتر پاکدامنی زن را به گوش دادن و گوش ندادن مرد به صحبت های عاشق و معشوق قدیمی تقلیل دهیم.
● بازیگران
چیدمان بازیگران بسیار عالی است اما به علت نوع کنترل اعمال شده و تقسیم ناصحیح بار هر صحنه بر دوش بازیگران نتیجه مطلوبی به بار نیامده است.زحمتی که حاتمی کشیده به چشم نمی آید چون بی انگیزگی شخصیت او در تقابل با بچه فیلسوف مآب اش گم می شود. فروتن دستپاچه و مردد در زندگی شخصی اغلب در قاب های لرزان دوربین روی دست قرار می گیرد اما وقتی این تردید به زندگی زناشویی کشیده می شود باز هم سر و کله دختر پیدا می شود و شگفت آنکه در تمامی صحنه های دو نفره فرهاد با دخترش و پیرنیا این فرهاد است که مورد خطاب است و در موقعیت ضعف قرار دارد(فیلم تفاوتی در جای قرارگیری دختر و پیرنیا در قاب قائل نیست). از بازی روی اعصاب دختر که بگذریم می رسیم به بازی فرزان اطهری (کیان) که ناامیدکننده است: سرد، بی روح و ملال آور. البته شاید لازم بوده، چون به هر حال قرار نبوده که تماشاگر با او همذات پنداری کند و او را دوست بدارد. می ماند عزت الله انتظامی که ایشان تکراری هم که بازی می کنند، دوست داشتنی و لذت بخش است جایگاهی که به این راحتی ها به دست نمی آید.
● اقتباس
سینمای ایران در زمینه اقتباس ادبی چنان کم بار است که تولید آثاری از جنس «چهل سالگی» را آن هم با طی مراحل اصولی، خرید حق کتاب،استخدام نویسنده فیلم نامه و سپس ساخت، باید اتفاق فرخنده ای ارزیابی کرد. مشکل اما اینجاست که کم تجربگی ما در اقتباس به خوبی در مرحله تبدیل کتاب به فیلم نامه مشهود است. رئیسیان که به سادگی سهل پسند «چهل سالگی» ناهید طباطبایی بی توجه و خواهان ساخت اثر در خورشان کارنامه قابل دفاعش بوده، تنها نکته مثبت کتاب یعنی سادگی همراه با سانتی مالیسم را هم در مرحله تبدیل اثر به فیلم نامه به باد داده است. مخلوط شدن عرفان گرایی و پیر دانا و دختری که حالا دیگر ۲۰ ساله هم نیست که زدن این حرف ها را از او قبول کنیم به کنار، رئیسیان و فیلم نامه نویس اش حتی نگار فیلم ( آلاله کتاب ) را هم از زنی ۴۰ ساله به ۳۵ ساله تغییر داده اند و «چهل سالگی» را از مفهومی عینی در کتاب به مفهومی انتزاعی در فیلم تبدیل کرده اند. در نتیجه بخش هایی از فیلم (به خصوص در رویکرد عامه پسندش)
به شدت زاید و ناهمگون با کلیت داستان به نظر می رسند. بهتر نبود به جای وارد کردن پیر دانا زمان بیشتری صرف زندگی عمومی زوج در خانه می شد تا دغدغه ذهنی نگار برای تماشاگر بهتر جا بیفتد؟ زمستان پارسال در یکی از روزهای نه چندان سرد جشنواره فیلم فجر، من و برادرم و دوست مشترک مان با هم فیلم «چهل سالگی» را دیدیم. فیلمی که هر سه توقع داشتیم با شناختی که از رئیسیان داریم فیلم بهتری باشد.
همان شب در تمام مسیر برگشت شوخی کردیم و مصراع اول بیتی از غزلیات شمس که از فرط تکرار توسط شخصیت های فیلم حالتی مسخره به خود گرفته بود به هر مناسبتی بارها و بارها تکرار کردیم: «خبرت هست که در شهر شکر ارزان شد.»
بزم آن عشرتیان بار دگر زیب گرفت/ باز آن باد صبا باده ده بستان شد
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان