منظور از عبارت «جامعه ی اطلاعاتی» را نزد افراد گوناگونی كه آن را به كار می گیرند، مورد بررسی قرار دهیم. اصرار مدافعان این مفهوم بر این كه عصر ما عصر ظهور جامعه ی اطلاعاتی است در مقابل قائلان به این كه وضع موجود همان است كه بود، می تواند توجیه ی برای اولویت در تحلیل نظر نخست باشد. بنابراین، مقصود اصلی این گفتار این است كه بپرسیم: وقتی سخن از «جامعه ی اطلاعاتی» می رود منظور چیست؟
پیش از آن كه بتوانیم تفاوت رویكردهای گوناگون امروزی را در تلقی شان از مسائل و روندهای مربوط به اطلاعات به درستی درك كنیم، باید به تعریف هایی كه شركت جویان در مباحثه ها مورد استفاده قرار می دهند توجه نماییم. به ویژه مفید است كه از همان ابتدا منظور از عبارت «جامعه ی اطلاعاتی» را نزد افراد گوناگونی كه آن را به كار می گیرند، مورد بررسی قرار دهیم. اصرار مدافعان این مفهوم بر این كه عصر ما عصر ظهور جامعه ی اطلاعاتی است در مقابل قائلان به این كه وضع موجود همان است كه بود، می تواند توجیه ی برای اولویت در تحلیل نظر نخست باشد. بنابراین، مقصود اصلی این گفتار این است كه بپرسیم: وقتی سخن از «جامعه ی اطلاعاتی» می رود منظور چیست؟ در گفتارهای بعدی به این نكته نیز خواهیم پرداخت كه تفاوت منظور مؤلفان مختلف از خود مفهوم «اطلاعات» چیست. خواهیم دید كه در همین آغاز شكل گیری پدیده ای كه كل بحث در مورد آن است، در مفاهیم مورد استفاده تمایزهایی وجود دارد كه بازتابی از اختلاف نظر میان نظریه پردازان جامعه ی اطلاعاتی و قائلان نوظهوربودن وضع كنونی با نظر اندیشمندانی است كه گرانی بار گذشته را بر دوش رخدادهای كنونی باز می شناسند.
● تعریف های جامعه ی اطلاعاتی
چیزی كه در خواندن متون مربوط به جامعه ی اطلاعاتی عجیب به نظر می رسد این است كه بسیاری از مؤلفان با تعریف های ناقصی از موضوع های مورد بحث خود كار می كنند. در مورد ویژگی های خاص جامعه ی اطلاعاتی بسیار می نویسند اما به نحو شگفت انگیزی در مورد معیارهای عملیاتی خود دچار ابهام اند. اشتیاق فهم تحولات عرصه ی اطلاعات آن ها را به شتاب زدگی در تفسیر تغییرهای یادشده در چارچوب شكل های گوناگون تولید اقتصادی، اشكال بدیع تعامل اجتماعی، فرآیندهای نوین تولید و مانند این ها وا می دارد. اما در این شتاب زدگی غالباً از تعیین این كه اطلاعات امروزه به چه نحو و چرا خصلتی محوری یافته و چنان حیاتی شده كه موجد نوعی اجتماع جدید گشته است، باز می مانند. این چیست كه باعث می شود این تعداد محققان اطلاعات را هسته ی عصر جدید بدانند؟
می توان پنج دسته تعریف از جامعه ی اطلاعاتی را كه هر یك معیارهایی برای شناسایی این جامعه ی جدید به دست می دهند، از هم تمیز داد. این ها تعاریفی اند مبتنی بر:
▪ فن آوری
▪ اقتصاد
▪ اشتغال
▪ موقعیت مكانی
▪ فرهنگ
این مجموعه ها لزوماً فاقد هم پوشانی نبوده و در یكدیگر تداخل می كنند. بااین همه، نظریه پرداز در ارائه ی سناریوی خود بر یك عامل یا عامل دیگر تأكید می كند. علی رغم این، آن چه در همه ی این تعریف ها مشترك است اعتقاد به این است كه تغییرات كمّی در عرصه ی اطلاعات در حال خلق نوع كیفیتاً جدیدی از نظام اجتماعی، یعنی همان جامعه ی اطلاعاتی است. از این منظر، استدلال هر یك از این تعریف ها با بقیه بسیار شبیه است: امروزه، اطلاعات بیش تری وجود دارد پس می توان نتیجه گرفت كه ما در یك جامعه ی اطلاعاتی زندگی می كنیم. خواهیم دید كه این گونه منطقِ معطوف به ماسبق چقدر مشكل آفرین است.
تعریف متمایز ششمی هم از جامعه ی اطلاعاتی وجود دارد كه به جای ادعای این كه تحول چگونگی زیستن ما امروزه ناشی از فراوانی بیش تر اطلاعات است (كه البته امری بدیهی است) استدلال می كند كه علت تحول مزبور ویژگی متفاوت اطلاعات موجود است. بحث این جا این است كه اطلاعات و دانش نظری است كه امروزه محور عمل ما قرار گرفته است. این تنها تعریفی است كه به لحاظ نوع، كیفی محسوب می شود. اگرچه این تعریف در میان مدافعان وجود جامعه ی اطلاعاتی پرطرفدار نیست، اما چه بسا قانع كننده ترین استدلال در بجابودن عبارت جامعه ی اطلاعاتی است.
۱) تعریف های مبتنی بر فن آوری
این دسته تعریف های حول مجموعه ای از اختراع هایی مطرح می شود كه از اواخر دهه ی ۱۹۷۰ میلادی رخ داد. فن آوری های جدید از چشم گیرترین شاخص های عصر جدید به شمار می روند و بنابراین غالباً نشانه ی فرارسیدن جامعه ی اطلاعاتی قلمداد می شوند. این مجموعه ی فن آوری ها دربردارنده ی تلویزیون كابلی و ماهواره ای، شبكه های رایانه ای، رایانه های شخصی، فن آوری های جدید اداری از قبیل خدمات اطلاعات اینترنتی، واژه پردازها و تجهیزات حافظه ی دیسك فشرده است. بحث صرفاً این است كه چنین حجم بزرگی از اختراع های فن آوری به واسطه ی اثر عمیق خود ناگزیر باید به تغییر شالوده ی جهان اجتماعی بینجامد.
در اواخر دهه ی ۱۹۷۰ و اوایل دهه ی ۱۹۸۰، بسیاری صاحب نظران از جمله اَلوین تافلر(۱۹۸۰)، برجسته ترین آینده گرای جهان، در مورد ظرفیت های نهان «جناب ریزپرداز۲» در متحول ساختن روش زندگی بشر به شدت ذوق زده شدند (اِوانز ۱۹۷۹؛ مارتین ۱۹۷۸). بحث تافلر كه در قالب استعاره ی به یادماندنی موج سوم مطرح شده، این است كه در طول زمان، جهان از سه موج اختراع های فن آورانه به نحو تعیین كننده ای شكل پذیرفته است كه هر یك از آن ها همچون قوی ترین امواج طوفانی دریا توقف ناپذیرند. نخستین موج انقلاب كشاورزی بود و دومین موج انقلاب صنعتی. موج سوم انقلاب اطلاعاتی است كه ما را در احاطه ی خود دارد و نویدبخش شیوه ای نوین از زندگی بشری است (تافلر معتقد است كه از این موج هم نباید ترسید و اگر خود را به آن بسپاریم، سرانجام همه چیز درست خواهد شد).
به تازگی خوشبینی آینده گراها به واسطه ی توان رایانه ها در متحول ساختن ارتباطات و درواقع یكپارچه شدن فن آوری های اطلاعات و ارتباطات دوچندان شده است (تافلر ۱۹۹۰). این گسترش فن آوری های ارتباطات رایانه ای (پست الكترونیك، مخابرات متن و داده ها، تبادل مخابراتی اطلاعات و مانند این ها) هم اكنون الهام بخش بیش تر پیشگویی های مربوط به پیدایش جامعه ی جدید است (نگروپونت ۱۹۹۵؛ گِیتز ۱۹۹۵؛ درتوزوس ۱۹۹۷). به ویژه، رشد سریع اینترنت با توانایی هم زمان آن در ترویج موفقیت اقتصادی، آموزش و روند مردم سالاری انگیزه ی حجم چشم گیری از اظهارنظرها بوده است. در رسانه ها دائماً روایت ظهور «ابرشاه راه اطلاعاتی» را می شنویم كه مردم باید چگونگی رانندگی در آن را فرابگیرند. مراجع آگاه و ذی صلاح به سخن درمی آیند كه «پیشرفت های فن آوری اطلاعات و ارتباطات نظم نوینی... را بر این جهان بی خبر تحمیل كرده است. آینده در ابرشاه راه های اطلاعاتی زاده می شود... [و] هر كس در این مسابقه ی سبقت عقب بماند، نابود خواهد شد» (آنجل ۱۹۹۵، ص ۱۰).
فارغ از این گونه اغراق ها، گسترش مبادلات اطلاعات ملی، بین المللی و حقیقتاً جهانی میان بانك ها، شركت ها، دولت ها، دانشگاه ها و انجمن های داوطلب، گویای روند مشابه ی در مسیر ایجاد زیربنای فن آورانه ای است كه ارتباطات رایانه ای آنی را از هر مكان مجهز، در هر ساعتی از روز ممكن می سازد (كانرز ۱۹۹۳).
بیش تر تحلیل گران دانشگاهی علی رغم پرهیز از ادبیات مبالغه آمیز آینده گراها و سیاست مداران، رویكردی را برگزیده اند كه درهرحال در ریشه ی خود به نگرش های بالا نزدیك است (فِتِر ۱۹۹۸؛ هیل ۱۹۹۹). برای مثال، از دهه ی ۱۹۶۰ در ژاپن كوشش هایی برای اندازه گیری جامعه ی اطلاعاتی (به ژاپنی: جوهوشاكای) انجام شده است (داف و دیگران ۱۹۹۶). وزارت پست و مخابرات ژاپن در ۱۹۷۵ دست به سرشماری ای زد كه هدف از آن مشاهده ی تغییرات انتقال اطلاعات از منظر حجم (یعنی تعداد پیام های تلفنی) و ابزار (یعنی عمق نفوذ تجهیزات مخابرات) با استفاده از روش های پیشرفته بود (ایتو ۱۹۹۱، ۱۹۹۴). در انگلستان یكی از مكتب های فكری بسیار معتبر روش نو شومپتری ۳ را برای اندازه گیری تغییر طراحی كرده است. این محققان استدلال شومپتر مبنی بر این كه اختراع های فن آوری باعث «ویرانگری خلاق» می گردند را با مضمون «امواج بلند» توسعه ی اقتصادی در نظریه ی كوندراتیف ۴ تلفیق كرده، معتقدند كه فن آوری اطلاعات و ارتباطات نشانه ی ظهور عصری جدید است (فری من ۱۹۸۷). كه در مراحل نخستین قدری مشكل آفرین است اما در درازمدت به لحاظ اقتصادی سودمند خواهد بود. این «پارادایم فنی اقتصادی» نوین سازنده ی «عصر اطلاعات» است؛ عصری كه در اوائل قرن بیست ویكم به كمال خواهد رسید (هال و پرِستون ۱۹۸۸).
باید پذیرفت این تعریف های جامعه ی اطلاعاتی از منظر یك عقل متعارف مناسب به شمار می رود، زیرا اگر بتوان «دنباله ای از اختراعات» (لاندس ۱۹۶۹) نظیر ماشین بخار، موتور احتراق درونی، نیروی برق و ماشین پرنده را خصوصیات كلیدی «جامعه صنعتی» دانست، چرا نباید پیشرفت های برتر در زمینه ی فن آوری اطلاعات و ارتباطات را نشانه ی پیدایش نوعی جامعه ی جدید تلقی كرد؟ به گفته ی جان نیزبیت (۱۹۸۴): «نسبت فن آوری رایانه ای با عصر اطلاعات متناظر است با نسبت ماشینی شدن با انقلاب صنعتی» (ص ۲۸). و چرا چنین نباشد؟
ممكن است بدیهی به نظر رسد كه وجود این فن آوری ها به عنوان وجوه تمایز جامعه ی نوین صدق می كنند. اما قدری كه عمیق تر شویم، نمی توان از ابهام مفهوم فن آوری در این نظرها جا نخورد. اگر در پی میزانی تجربی برای فن آوری باشیم، اگر بپرسیم در همین جامعه ی امروز فن آوری اطلاعات و ارتباطات به چه میزان وجود دارد و این ما را از منظر احراز منزلت یك جامعه ی اطلاعاتی در چه سطحی قرار می دهد، این كه برای رسیدن به جامعه ی اطلاعاتی چقدر فن آوری لازم است صرف خواستارشدن یك شاخص كاربردی بی درنگ درمی یابیم كه مبلغان فن آوری قادر به ارائه ی هیچ چیز ملموس، روزمره و آزمون پذیری نیستند. زود درمی یابیم كه فن آوری اطلاعات و ارتباطات در آن واحد همه جا هست و هیچ جا نیست. بدیهی است كه این مسئله ی اندازه گیری و از این طریق مشكل پیش بینی و تعیین نقطه ی مرزی عصر جدید روی محور پیشرفت فن آوری در رسیدن به تعریفی قابل قبول از نوع متمایزی از جامعه ی جدید ضروری است. آینده گراهای پُرخواننده این مشكل را نادیده می گیرند. با اعلام فن آوری های جدید فرض می شود كه بی هیچ مشكلی این خود طلایه ی جامعه ی اطلاعاتی است.
ایراد دیگری هم هست كه غالباً در مورد تعریف های مبتنی بر فن آوری برای جامعه ی اطلاعاتی مطرح می شود. منتقدان این تعریف ها یادآور می شوند كه مدافعان این گونه تعریف ها غالباً فرض می كنند كه فن آوری ابتدا ابداع می شود و سپس بر جامعه اثر می گذارد و مردم را وادار می كند از طریق تطبیق با شرایط جدید از خود واكنش نشان دهند. در این طرز تلقی، فن آوری امری ممتاز و ماورای سایر امور محسوب می شود و بنابراین به شناسه ی كل جهان اجتماعی بدل می گردد: عصر ماشین بخار، عصر خودرو، عصر اتم... (دیكسون ۱۹۷۴).
با قلمدادكردن فن آوری به عنوان تنها عامل پویایی اجتماعی، به نحو گریزناپذیری به جبرگرایی فن آورانه می رسیم و بنابراین فرآیند تحول را به دیده ای بیش از حد ساده انگارانه می بینیم. اما عیب اساسی طرز تفكر یادشده بیش از این هاست. مشكل اصلی این است كه در این استدلال ابعاد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اختراع های فن آوری به ورطه ای كاملاً مجزا و منزوی تبعید شده اند. این ها همه پیروان و زیردستان سپاه جلودار فن آوری اند؛ فن آوری متكی به نفس است و همه ی دیگر جنبه های جامعه تنها می توانند از آن تأثیر بپذیرند.
اما به روشنی می توان نشان داد كه چنین نیست و فن آوری در مقابل امور اجتماعی از این ویژگی اثیری و ماورایی برخوردار نیست. بر عكس، باید آن را جزئی یكپارچه با امور اجتماعی دانست. برای مثال، واحدهای تحقیق و توسعه ی شركت ها اولویت هایی دارند كه مبتنی بر داوری ارزشی است و این داوری ها در تعیین انواع فن آوری به وجودآمده نقش دارند. (یك نمونه این كه پروژه های نظامی در بیش تر دوره های قرن بیستم از بودجه ی تحقیقاتی بالاتری نسبت به بهداشت برخوردار بودند و بنابراین تعجبی ندارد كه حاصل آن جنگ افزارهای ابرپیشرفت ه ای باشد كه مانع از كشف درمان بیماری هایی چون سرماخوردگی گشته اند.) مطالعات متعددی ردپای ارزش های اجتماعی را در فن آوری های جدید نشان داده اند. در طراحی معماری پل ه ای نیویورك، انتخاب ارتفاع به عمد به نحوی بوده است كه مانع از تردد وسایط نقلیه ی عمومی در برخی مناطق بشود.
جنون ساخت بی رویه خودروی شخصی گواه ارزش های مدافع مالكیت خصوصی، پیش فرض هایی در مورد جمعیت خانوار (خانواده قاعدتاً باید از دو بزرگ سال و دو كودك تشكیل شود)، نگرش هایی مرتبط با محیط زیست (مصرف بی رویه ی انرژی تجدیدنشدنی همراه با آلودگی)، نمادهای منزلت اجتماعی (پورشه در مقابل فولكس قورباغه ای یا اسكودا) و آمدوشد خصوصی در مقابل وسایط نقلیه ی عمومی است. یا خانه سازی به نحوی كه نه صرفاً جایی برای اسكان بلكه به علاوه بیان نوعی شیوه ی زیست، روابط قدرت و منزلت اجتماعی و ترجیح تكاثر در سبك زندگی است. با احتساب این، چطور می توان چیزی (یعنی فن آوری) را كه خود یك پدیده ی اجتماعی است به عنوان معرف كل جهان اجتماعی گرفت؟ چنین استدلالی از یك سو سطحی (چون می توان هر عامل اساسی دیگری را به همین راحتی برای تمایز جامعه ها مورد استفاده قرار داد و گفت «دوران اكسیژن»، «جامعه ی مبتنی بر آب»، «عصر سیب زمینی») و از سوی دیگر، ناروا است (زیرا فن آوری خود جزئی از اجزای سازنده ی جامعه
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
منظور از عبارت «جامعه ی اطلاعاتی» را نزد افراد گوناگونی كه آن را به كار می گیرند، مورد بررسی قرار دهیم. اصرار مدافعان این مفهوم بر این كه عصر ما عصر ظهور جامعه ی اطلاعاتی است در مقابل قائلان به این كه وضع موجود همان است كه بود، می تواند توجیه ی برای اولویت در تحلیل نظر نخست باشد. بنابراین، مقصود اصلی این گفتار این است كه بپرسیم: وقتی سخن از «جامعه ی اطلاعاتی» می رود منظور چیست؟ 
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان