مقدمه:
در جامعه شناسی کلاسیک، «جنبش های اجتماعی» در مقابل «کودتا»ها و «انقلاب»ها قرار می گیرند. در حالی که کودتاها ناگهانی و یک شبه اتفاق می افتند و تنها موجب تغییر در نخبگان سیاسی حاکم می شوند، جنبش ها در روندی دراز مدت و با برنامه، زمنیه تغییر در حوزه سیاسی و اجتماعی را فراهم می آورند. انقلاب ها به تغییرات بنیادین در همه ارکان حیات جمعی می انجامند و ممکن است به تغییرات فراگیر در حوزه سیاسیفرهنگ و اجتماعی منجر شوند و البته نظام سیاسی را نیز ساقط کنند. انقلابها عموماَ با خشونت و درگیری همراه هستند و گروهی از نخبگان را که تا پیش از انقلاب دخالتی در قدرت نداشته اند به قدرت می رساند. اما جنبش ها مبتنی بر ساختارهای سیاسی نظیر حزب و سندیکا و اتحادیه ها برنامه اعلام شده ای را به قصد «اصلاح» و نه انقلاب یا کودتا در طولانی مدت پیش می برند. از همین رو نیز عموماَ جنبش ها مبتنی بر روش های مسالمت آمیز نظیر راهپیمایی یا انتشار مطبوعات یا بحث و گفتگو هستند. اعضای یک جنبش ارتباط رودرو و نزدیکی با یکدیگردارند و اهداف جنبش را از طریق حضور در خیابان ها –در مواقع ضروری- دنبال می کنند. نقطه اوج پیروزی جنبش در خیابان ها و مجامع عمومی از طریق حضور گسترده هواداران اتفاق می افتد. به عبارتی همه چیزی در عرصه عمومی جامعه اتفاق می افتد استفاده از ابزارهای مبارزاتی گفته شده، نشان می دهد که جنبش ها، دگرگونی درازمدت در حوزه اجتماعی و فرهنگی را دنبال می کنند. از سوی دیگر همچنان که کودتاها منحصر به طیف نخبه ای از نظامیان است و انقلاب ها کل افراد یک جامعه را علیه نظم موجود بسیج می کنند، جنبش ها محدود به طبقه و اقشار خاصی از جامعه است که مطالبات آنها را از طریق احزاب و تشکیلات سیاسی و نخبگان سیاسی هوادار خودش دنبال می کند. جنبش ها محدود هستند و تنها گروهی از افراد جامعه که منافع شان از طریق جنبش راهبری و تامین می شود امکان عضویت دارند و بدین تریتب امکان مرزبندی و تعیین «هویت» خاص آن فراهم می آید.
در پی رشد تکنولوژی های نوین ارتباطی ما شاهد اهمیت یافتن نقش ارتباطات در زندگی روزمره و در پی آن تشکیل جهانی مجازی در رابطه با این تکنولوژی ها و موازی با دنیای سنتی به می باشد.در این پارادایم است که روابط اجتماعی و به تبع آن جنبش های اجتماعی نیز وارد فاز جدیدی می شوند و نمود خود را در دنیای مجازی نیز پیدا می کنند. در فضای مجازی، انسان با سرزمینی بی مرز و حد و چند فرهنگی و در عین حال برخوردار از فضای واحد مواجه است.فضایی است با قاعده های خاص در عین حال خالی از هر نوع قانون و ضابطه عقلانی. فضای مجازی ، فضایی است با جهت گیریهای مشخص و در عین حال فارغ از هر نوع جهت گیری ماندگار و هزاران خصیصه متضاد که هم در درون این فضا جمع شده اند و هم در مواجهه با جهان خارجی موجب تولید تضاد و متناقض می شود.این امر فهم نمادها و مفاهیم بومی را در معرض چالشهای بسیار جدی قرار داده است. نمادها و مفاهیمی که با توجه به تفاوتهای تاریخی و فرهنگی ملل به گونه ای متفاوت و متضاد رمز گشایی می شوند در این راستا بسیاری از کابران اینترنتی زمان های بیشماری را صرف کسب و آموختن ابژه های کاملاً غربی کرده اند. اینترنت موجب درنوردیدن مرزهای ملی شده و قدرت دولت ها را کم اثر ساخته است؛ ارتباطات انسانی را گسترش داده و گروه های مختلف انسانی را رد جوامع مختلف در ارتباط با یکدیگرقرار داده است. رابطه در فضای مجازی در موقعیت خصوصی صورت می گیرد و از این جهت نوعی گمنامی و ناشناسی را برای فرد را فراهم می آورد. اینترنت با فضای مجازی در معرفی جنبش های اجتماعی گوناگون در مقابل دولت های ملی نقش مهمی را ایفا می کند به کمک اینترنت دیگر مخاطب منفعل نیست که فقط نظاره گر صرف محتوای برنامه های رسانه ای باشد بلکه قدرتی کسب کرده است تا به سرعت به محتوای موجود بازخورد نشان دهد و در نحوه تولید محتوای تأثیر گذار باشد و حتی خود به تولید محتوا نیز بپردازد. به واسطه این امکانات گروه ها و جنبش هایی که سابقاً قادر به باز نمایی خود و مشارکت در تولید محتوا در رسانه ها نبودند و توسط قدرت موجود به حاشیه رانده شده بودند تا حدی توانسته اند صدا و حضور خود را قابل شنیدن کنند و می توانند از فضای مجازی به عنوان ابزاری برای نشر و گسترش فعالیت های فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی خود استفاده کنند به ویژه گروه های حاشیه ای می توانند به سکویی دست یابند تا خود را متجلی سازند و این امر بسیاری از سیاست های حاکم را به چالش می کشد.
دیدگاههای نظری در باب جنبش های اجتماعی در عصر ارتباطات: در نگاه بوگارد، جهانی شدن، ارتباطات هویت ها را تقویت می کند چرا که جهانی شدن هویت های دوگانه و چندگانه را به واسطه امکان رفت و آمد پناهندگان و آوارگان در زمان و مکان تقویت نموده است، حفظ هویت به دلیل کالایی شدن فرهنگ، سیاست های هویتی و سهولت حمایت از آوارارگان هویتی آسان شده است. گیدنز ، پدیده جهانی شدن را نوعی سازمان دهی مجدد به زمان و مکان در عرصه حیات فرهنگی – اجتماعی می داند. از این نگاه برخی از تکنولوژی های ارتباطی (اطلاعاتی) نوین به پیدایش حوزه های تعاملی جدید و همچنین ترکیبات زمانی – مکانی جدیدی منجر شده است که با ایجاد شبکه های بسیار متداخل جهانی احساس ما را نسبت به زمان و مکان دگرگون ساخته است. هابرماس، مدل دموکراسی هابرماس در بردارنده یک مفهوم سازی مجدد از حوزه عمومی است که در آن جنبش های اجتماعی بازیگران اصلی در شکل دهی اراده دموکراتیک می باشند و موضوعات را در فضای یا حوزه غیر رسمی تعریف می کننند و سپس از طریق کانال های سیاسی متعارف در مورد آنها اقدام می شود. دریفوس، انتشار اطلاعات در اینترنت چه به لحاظ ابعاد پراکندگی و چه به لحاظ سرعت آن خارق العاده است و این در حالی است که سازماندهی اطلاعات در اینترنت نه بر مبنای یک طبقه بندی سلسله مراتبی مبتنی بر طبقه بندی سنتی بلکه بر مبنای اتصال بینابینی میان همه اجزاء صورت گرفته که به کاربر امکان می دهد تا مستقیماً از یک مدخل داده ها به دیگری حرکت کند. این امر اگر چه قادر است به نوعی بر انعطاف پذیری سیستم بیفزاید ولی در جای خود بواسطه اینکه به جای محتوای معناشناختی بر تکنیک جستجوی صوری و نحوی تعدادی نماد بی معنا متکی شده است می تواند از قابلیت دسترسی آسان بر اطلاعات بکاهد. مک لوهان، زمان و مکان بواسطه ارتباطات متکی بر کامپیوتر تا بدان حد تحلیل رفته اند که مردمان در اقصاء نقاط جهان می توانند به سادگی، گویی در یک روستا (دهکده جهانی) به سر می برند و با یکدیگر ارتباط دارند. شری ترکل، ما بر روی اینترنت تشویق میشویم که به صورتی سیال، تمرکز زدایی شده، چندگانه و همیشه در حال فرایند فکر کنیم اینترنت به آزمایشگاهی اجتماعی مهمی برای تجربه کردن یا ساختن و باز ساختن خویش بدل شده است. میترا و واتس، به بررسی رابطه اینترنت و حضور (صدای) گروه های اجتماعی می پردازد و نظریه صدا بر این واقعیت تأکید می کند که گروه های خاموش جامعه در واقع وسیله ای ندارند تا صدای خود را به خارج از گروه خود برسانند. آنها معتقدند اینترنت توانسته این امکان را برای تمامی افراد فراهم سازد تا صدایی داشته باشند. مُل و لُُُُُُُُُُو، سه استعاره بارز درباره فضا یا تیپولوژی اجتماعی وجود دارد: مناطق ، شبکه ها و سیّالات. در مرحله اول، مناطقی وجود دارند که در آنها چیزها گرد هم می آیند و هر خوشه منطقه ای خاصی دارای حد و مرز می شود، در مرحله دوم، شبکه هایی وجود دارد که آنها فاصله های نسبی تابعی هستند از نسبت های میان اجزائی که شبکه را ساخته اند، در مرحله آخر، سیّالات هستند که به راه می افتند، نه حد و مرز ها وجود دارد و نه نسبت ها و روابط، در این مرحله فضای اجتماعی همچون یک جریان عمل می کند. عاملی، پارادایم دو جهانی شدن ها در درجه اول به تبیین دو جهان موازی و در عین حال مرتبط و در هم آمیخته می پردازد و در درجه بعدی جهنی شدن های متکثری را درون این دو جهان مورد توجه قرار می دهد. در واقع مهمترین تغییر جهان معاصر، که بنیان تغییرات آینده جهان را می سازد، رقابت جهان واقعی و جهان مجازی است. کیت نش، جنبش های اجتماعی جدید دارای ویژگی هایی چون غیرابزاری بودن و بیانگر علایق و نگرانی های جهان شمول، معطوف به جامعه مدنی، به شیوه باز سازماندهی می شوند و به رسانه های جمعی متکی اند که از دههء 60 به بعد در اشکالی چون جنبش زنان،محیط زیست یا جنبش ضد سیاسی رواج یافتند. هانا آرنت، شکل گیری اجتماعات جدید به منظور جنبش اجتماعی چنین ترسیم می کند 1- زمانی که افراد پیوستگی گروهی خود را از دست می دهند، ذرّه‌ای شدن افراد یا حس فقدان اجتماع به آنان دست می دهد. 2- ذره‌ای شدن موجب پیدایش حالتی در افراد می‌شود که آنان را آماده پذیرش ایدئولوژی‌های جدید و نیز جستجوی جامعه‌ای جدید به جای جامعه از دست رفته می‌کند. 3- توتالیتاریانیزم یا جامعه کاذب به وجود می‌آید که در آن گروهی از نخبگان بر جامعه سلطه کامل دارند». لانگ من و موریس فضای مجازی را تحرک اجتماعی جدیدی می دانند که از با استفاده از اینترنت و تکنولوژی های اطلاعاتی جدید به ایجاد تحرک اجتماعی و القا اطلاعات با هدف مقابله با هژمونی بر می خیزد. بیل مویر، از چهارنقش اساسی در جنبش اجتماعی یعنی شورشگر، شهروند ،دگرگون ساز و مصلح توضیح می دهد که مصلحان افرادی هستند که از طریق فضای مجاری رسمی در پی ایجاد تغییر و تحقق اهداف خود هستند. بوردیو ، سرمایه اجتماعی مجموعه منابع بالفعل و بالقوه است که با عضویت در شبکه های اجتماعی کنشگران و سازمان ها به وجود می آید. جردن ، مفهوم قدرت مجازی را تعریف کرد و آن را به سه قسمت تقسیم کرد: فردی, اجتماعی و تصوری. این نوع از قدرت در مورد فرد وقتی اتفاق می افتد که او به توانایی لازم برای دسترسی و استفاده از امکانات برای تماس با دیگران برسد. زمانی که برای یک گروه این توانایی بوجود بیاید نوع اجتماعی این نوع از قدرت ایجاد می شود. قدرت مجازی تصوری زمانی واقع می شود که یک ایدئولوژی, جنبش یا حرکت اجتماعی به امکانات جدید ارتباطی دسترسی پیدا کند. ملوچی، جوامع پساصنعتی قبل از هر چیز به نشانه ها توجه می کنند به عقیده وی جنبش های اجتماعی نوین بر خلاف همتایان قرون گذشته شان معطوف به مبارزه بر سر تولید منابع مادی، توزیع شان یا جلوگیری از حقوق شهروندی به وسیله دولت ها نیستند بلکه معطوف به دسترسی به اطلاعات و بحث بر سر منابع سمبلیک نظیر زیباسازی خشونت در رسانه ها می باشند، جنبش های اجتماعی نوین قبل از هر چیز به مبارزه در حوزه فرهنگ توجه دارند. رایت، سه سطح را در مورد اینترنت در درون یک جنبش تشخیص می دهد که گرو ه های مجازی خاموش نیز می توانند از آنها استفاده کنند : 1- شبکه ای شدن درون یک جنبش، شامل استفاده از اینترنت برای جمع آوری و پخش اطلاعات برای فعالان جنبش. 2- شبکه سازی بین جنبش ها و گروه ها اجتماعی، بر قرار کردن ارتباط با دیگر گروه ها و جنبش ها. 3- جنبش های مجازی، فضای مجازی را به عنوان سکویی برای فعالیت های کاملاً مجازی که شامل مخافت های الکترونیکی مانند نافرمانی های مدنی ، انگ زنی ، مخدوش کردن تصویر دیگران و ... استفاده می کنند. و در نهایت ماریو دیانی ، به عقیده وی جنبش های اجتماعی دارای چهار ویژگی می باشد: 1- جنبش اجتماعی شبکه ای از تعاملات غیر رسمی بین تعداد متنوعی از افراد، گروه ها و سازمان ها می باشد. 2- مزر بین شبکه ها یک جنبش به وسیله هویت جمعی خاصی تعیین می گردد که بین بازیگران درگیر در تعامل مشترک است. 3- بازیگران جنبش های اجتماعی در برخورد های سیاسی و یا فرهنگی درگیرند، این موضوع بدان معناست که تغییرات اجتماعی را در سطح سیستمی یا غیر سیستمی افزایش می دهند یا با آن مخالفت دارند. 4- یک جنبش اجتماعی شبکه ای از تعاملات غیر رسمی بین افراد ، گروه ها و یا سازمان ها که بر مبنای یک هویت جمعی مشترک در برخوردی سیاسی یا فرهنگی درگیرند. دیانی با توجه به این چهار ویژگی جنبش های اجتماعی را چنین تعریف می کند ، جنبش های اجتماعی ، شبکه ای تعامل غیر رسمی افراد ، گروه ها و سازمان ها درگیر در یک برخورد سیاسی یا فرهنگی مبتنی بر یک هویت جمعی مشترک.
منابع :
- نَش ، کِیت (1382) ، جامعه شناسی سیاسی معاصر ، ترجمه محمد تقی دلفروز ، انتشارات کویر ، تهران
- رنای شورت ، جان و هیوم کیم ، یونگ (1384) ، جهانی شدن و شهر ، ترجمه پانته آ لطفی کاظمی ، انتشارات پردازش و برنامه ریزی شهری ، تهران
- ساروخانی ، باقر (1385) ، جامعه شناسی ارتباطات ، انتشارات اطلاعات ، تهران
- جنکینز ، ریچارد (1385) ، پی یر بوردیو ، ترجمه لیلا جو افشانی و حسن چاوشیان ، نشر نی ، تهران
- کوهن، آلوین استانفورد،(1380) تئوری های انقلاب، ترجمه علیرضا طیب، تهران : نشر قومس
- عاملی ، سعید رضا (1382) ، دو جهانی شدن ها و جامعه جهانی اضطراب ، نامه علوم اجتماعی ، شماره 21
- اِری ، جان (1383) ، جامعه شناسی متحرک ، ترجمه یوسف اباذری ، فصل نامه ارغنون شماره 24 (ویژنامه جهانی شدن)
- منتظر قائم ، مهدی و تارتار ، عزیز (1384) ، اینترنت ، سرمایه اجتماعی و گروه های خاموش ، فصل نامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات ، شماره 4
- آذر نوش ، عیاری (1384) ، هویت قومی در اینترنت ، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد انسان شناسی دانشگاه تهران ، استاد راهنما دکتر ناصر فکوهی
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان