مشکلات موجود در زمینه محیط زیست جهانى از سه عامل عمده ناشى مىشود: رشد جمعیت، میزان مصرف و فناوریهاى نوین موجود. اگر چه در سالهاى اخیر کنفرانسهاى منطقهاى و جهانى فراوانى براى حل بحران محیط زیست، برگزار شده و مىشود، اما نتایج عملى بسیار ناچیزى دارند. در هر حال، اگر اقدامى عاجل، مؤثر و فراگیر صورت نگیرد باید منتظر نتایج وخیمترى براى زمین و جوامع انسانى بود.
مقاله حاضر به بررسى ابعاد مختلف این بحران جهانى مىپردازد.
هفت مرد قدرتمند دنیا پول زیادى در اختیار دارند، با این حال آنها مجموعاً تنها 350 میلیون دلار براى حل یک مشکل بزرگ گرد هم آوردند. آنان همگى نگران جنگلهاى استوایى برزیل بودند و براى نجات جنگلهاى مذکور برنامه اى جدید و نوآورانه را ابداع نمودند. این طرح که PPG7 نام دارد، توسط سران کشورهاى صنعتى جهان ارایه شده است. هم اکنون این احتمال وجود دارد که جنگلهاى عظیم آمازون براى همیشه نابود و محو شوند. از یک سو، کارخانه هاى تولید چوب با سودجویى هر چه تمام تر درختان را قطع مى کنند، از سوى دیگر کشاورزان بى زمین در جنگ براى ادامه بقا ناچار به سوزاندن جنگل هستند و از سویى دیگر مالکان بزرگ و صاحبان گله هاى گوسفند به صورتى بى رویه ذخایر آمازون را از میان مى برند. چنین وضعیتى در سال 1992م. موجب شد تا مردان قدرتمند جهان به فکر چاره بیفتند. سرنوشت جنگلهاى استوایى در آن زمان موضوعى بود که توجه زیادى را به خود برمى انگیخت.
امروز یعنى با گذشت نه سال از آن زمان، هنوز هم اوضاع در جنگلهاى استوایى برزیل بهبود نیافته است. اگر چه هر روز خبرهایى از موفقیتهاى به دست آمده در راه جلوگیرى از نابودى این جنگلها در رسانه ها منتشر مى شود و مجلاتى مانند »اکونومیست« راه حلهایى ارایه مى دهند، اما در عمل تا کنون چندان پیشرفتى به چشم نمى خورد. اخیراً دولت برزیل طرحى را تحت عنوان »برزیل به جلو« ارایه داده که در قالب آن، در رشته هاى زیر بنایى سرمایه گذاریهاى کلانى صورت خواهد گرفت. این طرح اگر چه نام پر زرق و برق و جذابى دارد، اما با اجراى آن آسیب بزرگى به جنگلهاى آمازون وارد خواهد شد. شروع طرح مذکور به نابودى جنگلهاى مذکور شتاب بیشترى مى بخشد. دولت برزیل قصد دارد با اجراى طرح »برزیل به جلو« تا سال 2007 حدود 40 میلیارد دلار صرف ساخت جاده هاى جدید، خطوط راه آهن، سد و کانالهاى آب بنماید. عده اى از دانشمندان به سرپرستى ویلیام اف. لورنس از مؤسسه تحقیقات استوایى اسمیت سونیان، نتایج احتمالى حاصل از اجراى طرح یاد شده را محاسبه نموده اند. به گفته آنها در خوش بینانه ترین حالت، ظرف بیست سال آینده بیش از یک چهارم جنگلهاى آمازون از میان رفته و یا شدیداً آسیب مى بینند؛ در بدترین حالت نیز حدود نیمى از این گنجینه از میان مى رود؛ گنجینه اى که مجموعه منحصر به فردى از ذخایر گیاهى و جانورى را در درون خود دارد.
به زودى کارشناسان آب و هوا و مسئولان این امر از بیش از 180 کشور جهان در بن گردهم مى آیند تا آن بخشهایى از پروتکل کیوتو را که قابل نجات دادن و حفظ شدن است، نجات دهند. البته آنها تنها به یکى از دهها مشکل موجود در اکولوژى جهان رسیدگى مى کنند و بقیه معضلهاى موجود، همچنان در انتظار رسیدگى بشر در آینده باقى خواهند ماند. هیچ گاه اصول زندگى بشر به اندازه اى که اکنون و در آغاز هزاره سوم شاهد آن هستیم، مخرب و تهدید کننده زندگى وى نبوده اند. از سیدنى تا نیویورک که به صورتى پى در پى شاهد برگزارى گردهماییهاى متفاوتى در این زمینه هستیم، اما باید گفت که شرکت در این گردهماییها و جلسات، دیگر حالت مسافرت و مهمانى رفتن را پیدا کرده اند و کم تر شاهد نتیجه اى عملى از آنها هستیم. صحراها گسترش مى یابند؛ آب آشامیدنى کم تر مى شود و بشر با استفاده بیش از حد از انرژى و تولید گازهاى گلخانه اى، دماى کره زمین را بالا مى برد.
آقاى ویل استفان، مدیر برنامه بین المللى ژنو سفر - بیوسفر و یکى از برگزار کنندگان کنفرانس علمى ماموتها در آمستردام، مى گوید: »معلوم نیست سیاره ما با مجموعه اى جدید از آسیبهاى وارده به آن چه خواهد کرد. آیا تاب تحمل در مقابل آنها را خواهد داشت؟« البته »جامعه علمى«، به پدیده کنونى، برچسب بى خطر »تحول جهانى« مى زند و بدین ترتیب آن را بى ضرر به نظر مى نمایاند، اما این وضعیت به عقیده بسیارى از کارشناسان، پیامدهاى سنگینى را براى جامعه بشرى بر جاى خواهد گذاشت.
نابودى محیط زیست ما تدریجى است. درست همان طور که پوست تخم یک پرنده به تدریج نازک تر و نازک تر مى شود و بالاخره جوجه از آن سر بیرون مى آورد، محیط زیست ما هم تدریجاً در حال کم رنگ تر شدن است. ابتدا »د.د.ت« در مواد غذایى پیدا شد، سپس نسل بسیارى از پرندگان و ماهیها از میان رفت. بر اثر نابودى ماهیها حدود 30 هزار ماهیگیر کانادایى بیکار شدند. یکى از علل نابودى گونه هایى از پرندگان، خوردن گرد د.د.ت توسط آنها بوده است. د.د.ت که به عنوان سم در مزارع استفاده مى گردد، پس از نشستن بر روى دانه هاى گیاهان و خوردن این دانه ها توسط پرندگان، وارد بدن آنان مى گردد. ورود د.د.ت به بدن پرندگان موجب مى شود تا تخمهاى پرندگان پوسته اى نازک بیابند و مقاومت آنها در مقابل شکسته شدن کم تر گردد؛ لذا تعداد جوجه ها کاهش مى یابد و بدین ترتیب کم کم نسل این جانوران از میان مى رود. استفاده بیش از حد از جنگلهاى چین موجب شده تا ظرف سه سال گذشته طغیانهاى معمولى آب در رودخانه یانگ تسه کیانگ چنان مخرب گردند که 3600 نفر بر اثر آنها کشته شده و 14 میلیون نفر بى خانمان گردند. حدود 30 هزار نفر هم بر اثر سیلاب در آمریکاى جنوبى جانشان به خطر افتاده؛ علت بروز این سیلابها نابودى بى رویه جنگل است.
حتى با آن که به قول مجله تایم اکنون »درد زمین به درد بشریت« تبدیل شده، باز هم اوضاع نسبت به سابق تغییرى نکرده و بى توجهى نسبت به محیط زیست ادامه دارد. البته هشدارهاى دست اندرکاران مربوطه همچنان ادامه مى یابد. امروز شاهد روز جهانى محیط زیست، تشکیل احزاب سبز، قوانین حفظ محیط زیست و اجلاسهایى نظیر اجلاس سران جهان - که در سال 1992 در ریودو ژانیرو برگزار شد - هستیم، اما چنین سیاستهاى سمبلیکى هرگز مانع از تداوم نابودى اکوسیستم نگردیده است.
طبیعت کره زمین مى تواند بیش از 6 میلیارد انسان را از لحاظ مواد غذایى و امکانات مورد نیاز، آن گونه که باید و شاید، تأمین نماید و در عین حال رشد مداوم اقتصادى را تضمین کند. البته در این میان بانک جهانى و برنامه توسعه سازمان ملل متحد - دو نهاد اقتصادى بزرگ جهان - بى کار ننشسته اند. آنان از جمله ارگانهایى هستند که در بزرگ ترین تحقیق صورت گرفته تا کنون درباره اکوسیستمها حضور دارند. قرار است ظرف چهار سال تحقیق، پیش بینى دقیقى راجع به وضعیت آینده زمین صورت گیرد. در این تحقیق که حدود 50 میلیون مارک هزینه خواهد داشت، 1500 دانشمند از سراسر دنیا شرکت دارند.
امروز با دخالت بشر در اکوسیستمها چرخه آب، کربن و مواد غذایى تغییر کرده است. در نتیجه این امر، اکوسیستمها به تدریج فرسوده شده و کارایى کم ترى پیدا مى کنند. به عنوان مثال، هم اکنون یک قطره باران که از مناطق نزدیک به سر چشمه رودها راهى دریا مى گردد، سه برابر بیش از گذشته زمان نیاز دارد تا به دریا برسد. علت نیز وجود سدها و انواع و اقسام بهره برداریهاى جدید از آب رودخانه هاست. با ورود آب رودخانه ها به دریاها و اقیانوسها مواد غذایى زیادى به همراه آنان وارد حوزه هاى دریایى مى گردد. این مواد غذایى توسط کشاورزان براى بالا بردن محصول در مزارع پخش مى شوند و به همراه آب وارد دریا مى گردند. وضعیت یاد شده موجب مى شود تا تعداد جلبکها افزایش یافته و به محیط زیست آسیب برسد. استفاده فزاینده از سوختهاى فسیلى، همچنان میزان دى اکسید کربن را در جو افزایش داده که این مقدار ظرف 420 هزار سال گذشته بى سابقه است.
پیامدهاى ناخوشایند گرم شدن کره زمین از هم اکنون آشکار شده اند: بارانهاى شدید و پى درپى، افزایش طوفانها، سیلابها و قحطیها و گسترش بیابانها. البته هنوز مشخص نیست که در نهایت این روند چه نتیجه قطعى اى خواهد داشت. طى دهه هفتاد بیشترین نگرانیها به پایان یافتن ذخایر مواد خام معدنى مربوط مى شد و گمان مى رفت که اصلى ترین مانع رشد اقتصادى در آینده، اتمام منابع معدنى خواهد بود، اما امروز مهم ترین دغدغه اقتصاد در ارتباط با اکوسیستم، منابعى هستند که اگر درست از آنها استفاده مى شد، همیشه پابرجا بودند؛ منابعى مانند آب، زمین قابل کشت، جنگلها و ماهیها. هم اکنون حدود 70 درصد ذخایر ماهى در دریاهاى جهان مورد استفاده بیش از حد قرار گرفته اند. 16 درصد زمینهاى کشاورزى جهان هم چنان مورد بهره بردارى بى رویه قرار دارند که قدرت بارورى خود را عملاً از دست داده اند و استفاده چندانى نمى توان از آنها کرد. حدود 40 درصد از مردم کره زمین هم از کمبود شدید آب رنج مى برند.
در حالى که تحقیقات ژنتیکى، رؤیاى مدیران صنعتى را برآورده مى کنند، به گفته برخى از کارشناسان، انسان به واسطه تغییراتى که در محیط مى دهد، مقدمات تغییر خود را نیز فراهم مى نماید؛ تغییراتى که از عصر هوموساپینها، ششمین مرحله تغییر تاکنون محسوب مى شوند. البته این تحولات صرفاً محدود به کاهش گونه هاى جانورى و گیاهى نمى شود. کاهش نوع گونه هاى حیات، آسیبهاى وارده به اکوسیستم را نیز افزایش مى دهد و بازده آن پایین مى آید.
این نکته نیاز به توضیح ندارد که اقتصاد در کل 193 کشور کره زمین بر مبناى صادرات کالا و خدمات با استفاده از اکوسیستم استوار است و لذا حیات انسانها و اقتصاد متکى به کارآیى اکو سیستمها بوده و با آنها ارتباط مستقیم دارد. بشر بدون توجه به این موضوع، همواره کوشیده است تا بالاترین سودجویى ممکن را در ارتباط با طبیعت داشته باشد. طبیعت، به خصوص در کشورهاى صنعتى، بیش از حد مورد استفاده قرار گرفته و ذخایر آن در حال نابودى است. شهرسازى در آمریکاى شمالى بخش اعظم طبیعت بکر این ناحیه را دچار آسیب نموده است. البته یک نکته نیز گفتنى است و آن این که با و جود تمامى این آسیبها، ایالات متحده آمریکا، قدرت شماره یک کشاورزى در جهان است. در آمریکاى شمالى یعنى محدوده کشورهاى کانادا و ایالات متحده آمریکا، به ازاى هر یک نفر جمعیت، نسبت به سایر جاها دو برابر زمین کشاورزى وجود دارد. کشورها چه کشاورزى پیشرفته اى داشته باشند و چه نسبتاً عقب مانده باشند، یک نکته در مورد آنها صادق است و آن این که حیات آنها وابسته به روابط اکولوژیکى در نواحى آنان مى باشد. در این میان در حالى که ما براى هر کدام از ساکنان کره زمین، نیازمند 2/85 هکتار زمین قابل بارورى هستیم، این رقم در حال حاضر به ازاى هر نفر حدود 2/2 هکتار است. اکنون مى توان گفت که انسانها به یک سیاره دیگر غیر از زمین هم نیاز دارند، اما از آنجایى که ما یک کره قابل زیست بیشتر نداریم، طبیعت بیش از ظرفیتش مورد بهره بردارى قرار مى گیرد.
البته هنوز مشکل خیلى جدى نشده است. شش میلیارد نفر هنوز هم رقمى نیست که کره زمین در تأمین غلات، ماهى و سبزیجات براى آن دچار مشکل مهمى گردد. اگر چه در حال حاضر گرسنگان زیادى در سطح جهان وجود دارند، اما گره موجود در میزان مواد غذایى نیست، بلکه در نحوه تقسیم آنهاست. تقسیم ناعادلانه مواد غذایى موجب شده تا گروهى بیش از حد بخورند و گروهى هم از گرسنگى رنج ببرند. با عادلانه نمودن سیستم تقسیم، مشکل قابل حل شدن است، اما در آینده این گونه نخواهد بود. بعدها مشکل ما میزان مواد غذایى هم خواهد گردید. از یک سو جمعیت کره زمین رو به افزایش است و از سوى دیگر استفاده بیش از حد منابع طبیعى در آینده بازده اکولوژى را پایین آورده و در دراز مدت، میزان محصول را کاهش مى دهد. به عنوان مثال در حال حاضر در مقایسه با توان تولید ماهى در دریاهاى جهان، ظرفیت ناوگانهاى ماهیگیرى در سطح جهان 40 درصد بیش از مقدار صحیح آن است، لذا از یک سو قدرت اکوسیستمها تحلیل مى رود و از سوى دیگر تقاضا افزایش مى یابد. براساس تحقیقى که اوایل دهه هفتاد توسط یک زوج زیست شناس، به نامهاى آنه و پاول اهرلیش، صورت گرفت، مشخص شد که مشکلات موجود در زمینه محیط زیست جهانى از سه عامل ناشى مى شود: رشد جمعیت، میزان مصرف و فناوریهاى موجود. اما این که براى کاهش این مشکلات به کدام یک از این عوامل مى توان توسل جست، سؤالى است که باید بدان پاسخ مناسبى داده شود.
سال گذشته، هنگامى که رود لابرز - مدیر سابق بنیاد جهانى طبیعت و نخست وزیر پیشین هلند که هم اکنون کمیسر سازمان ملل در امور آوارگان است - گزارشى را تحت عنوان »گزارش سیاره زنده« ارایه داد، نوعى تابو را در هم شکست. او در گزارش خود تصریح کرد که جمعیت نامناسب کره زمین خود به تنهایى خطرى بزرگ براى کره زمین محسوب مى شود. اگر چه به یمن رشد رفاه و سیاستمداران هوشمند در برخى کشورها، افزایش جمعیت به سرعت ده سال پیش صورت نمى گیرد، اما جمعیت کره زمین همچنان بیشتر مى شود. بنابر برآورد سازمان ملل تا سال 2020 میلادى جمعیت کره زمین 1/5 میلیارد نفر افزایش خواهد یافت. اگر هر کدام از این سکنه جدید زمین، سالانه تنها نیم تن دى اکسید کربن - یعنى حتى کم تر از مقدار شاخص آن در هلند - تولید کنند، در بهترین حالت هم، آنچه که در پروتکل کیوتو در مورد کاهش گاز دى اکسید کربن در نظر گرفته شده، محقق نخواهد شد.
در مورد میزان مصرف انسانها هم امیدوارى چندانى وجود ندارد. برعکس هنوز حدود یک پنجم مردم جهان در فقر به سر مى برند و در انتظار خانه و غذاى مداوم و مناسب هستند. هر کس که استطاعت مالى مى یابد، یک ماشین قوى تر و یک ساختمان بزرگ تر مى خرد و بیشتر به مسافرت مى رود و در انتها هم زباله بیشترى را از خود به جاى مى گذارد. لذا کارشناسان سازمان توسعه و همکاریهاى اقتصادى در گزارشى که اخیراً منتشر شده، رشد مصرف را در آینده موجب افزایش آسیبهاى وارده به محیط زیست دانسته اند و بسیار بعید مى دانند که بهبودى در زمینه مصرف در جهان حاصل شود.
پى نوشتها :
× برگرفته از: ماهنامه سیاحت غرب، مرکز پژوهشهاى صدا و سیما، سال اول، شماره هفتم، دى ماه 1382 به نقل از: دى تسایت، 14 ژوئیه 2001.
Fritz Vorholz .1
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان