فرآیندها، روش ها و ابزارهای آینده نگاری نوآوری

اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:

Twitter

Google

Yahoo

Delicious

بالاترین

دنباله

[03 May 2013]   [ ]

آنچه را که امروزه فعالیت آینده نگاری می نامند، اولین بار توسط ژاپنی ها در سطح ملی انجام گرفت. آنچه که ژاپنی ها در سال ۷۱ ۱۹۷۰ تجربه نمودند با هدف پیش بینی (مخصوصاً پیش بینی فنّاوری) سازماندهی شده و تحت نام دلفی ۱۹۷۰ معرفی گردید، این تجربه بعدها به واسطه آنکه به مجموعه ای از اهداف، به غیر از پیش بینی دست می یافت "آینده نگاری" نام گرفت.


الف) کلیات

آنچه را که امروزه فعالیت آینده نگاری می نامند، اولین بار توسط ژاپنی ها در سطح ملی انجام گرفت. آنچه که ژاپنی ها در سال ۷۱ ۱۹۷۰ تجربه نمودند با هدف پیش بینی (مخصوصاً پیش بینی فنّاوری) سازماندهی شده و تحت نام دلفی ۱۹۷۰ معرفی گردید، این تجربه بعدها به واسطه آنکه به مجموعه ای از اهداف، به غیر از پیش بینی دست می یافت "آینده نگاری" نام گرفت.


آینده نگاری " فرآیندی نظام مند، مشارکتی و گردآورنده ادراکات آینده است، که چشم اندازی میان مدت تا بلندمدت را با هدف اتخاذ تصمیمات روز آمد و بسیج اقدامات مشترک بنا می سازد." این تعریف از آینده نگاری به عنوان تعریف پایه ای در برنامه " شبکه توسعه منطقه ای آینده نگاری اتحادیه اروپا" که با نام اختصاری " فورن" شناخته می شود، مورد استفاده قرار گرفت.

پیدایش الگوواره آینده نگاری را می توان از دو دیدگاه بررسی نمود:

۱) ابداع روش دلفی توسط محققین موسسة رند در دهة ۱۹۶۰ میلادی که به ظهور روشی علمی و کارآمد جهت پیش بینی پیشرفت های علمی و فنّاورانه منجر گردید. در اواخر این دهه و اوایل دهه ۱۹۷۰، ژاپنی ها با استفاده از تجربة متخصصان این موسسه، روش دلفی را به صورتی گسترده جهت پیش بینی وضعیت علم و فنّاوری تا سال ۲۰۰۰ میلادی به کار گرفته و اولین مطالعه گسترده خود را به انجام رساندند. هدف ژاپنی ها در ابتدا، صرفاً پیش بینی وضعیت علم و فنّاوری بود اما در خلال انجام این فرآیند (که هر پنج سال یکبار در ژاپن انجام می شود) به نتایجی فراتر از پیش بینی دست یافتند به گونه ای که قادر به جهت دهی نسبی وضعیت تحقیقات و توسعه علمی و فنّاورانه جامعه خود گردیدند. بدین ترتیب، دیگر مفهوم پیش بینی بیانگر این فعالیت نبود و در عمل مفهوم جدیدی به نام "آینده نگاری" که به معنای ایجاد آینده مورد نظر می باشد، خلق گردید. از دیدگاه دیگر، تحولاتی که در سه حوزة برنامه ریزی راهبردی، مطالعات آینده و توسعه سیاست رخ داد، منجر به ظهور آینده نگاری گردید.

ب) اهداف آینده نگاری

در مقاله ایروینو مارتین اهداف آینده نگاری به صورت زیر دسته بندی شده اند:

ج) روش شناسی آینده نگاری

فایده روش های آینده نگاری را می توان کشف، خلق و امتحان دیدگاه ها و آرمان های مطلوب و ممکن آینده دانست. داشتن یک آرمان برای آینده، در اتخاذ سیاست ها، راهبرد ها و برنامه ها می تواند مفید باشد و در نهایت می تواند احتمال وقوع آینده مطلوب را بیشتر کند.

اگر این آرمان ها به وسیله روش های آینده نگاری امتحان نشوند، می تواند باعث بروز ضررهایی شوند که ناشی از هدایت افراد به سوی اهداف و برنامه های غیرممکن است. به وسیله روش های پیش بینی می توان عواملی را که باعث ایجاد خلل در برنامه ها و عدم دستیابی به اهداف می شود تعیین نمود.

مهم ترین دلیل استفاده از روش های آینده نگاری این است که مشخص کنیم برای یک تصمیم صحیح چه چیزهایی لازم است معلوم باشد که در حال حاضر این اطّلاعات در دست نیست. به کمک این اطّلاعات می توان فرض ها را مشخص کرد تا امتحان شده و در صورت لزوم تغییر یابند.

دسته بندی های مختلفی برای آینده نگاری و روش های آن وجود دارد که در زیر به آن ها اشاره شده است:





دسته اول

۱) روش های ارزشی

که مبنای آن ارزش ها یا هنجارهاست. بنابراین در این نوع پیش بینی این سؤال مطرح می شود که چه آینده ای را می خواهیم؟ یا اینکه چه چیزی برای ما مطلوب است؟ روش های ارزشی بیشتر مأموریت گرا هستند و با ارزیابی مقاصد، نیازها و تمایلات آینده شروع می شوند و به زمان حال باز می گردند.

۲) روش های اکتشافی

در اینجا صرف نظر از اینکه چه چیز مورد علاقه ما است، مشخص می کنیم که چه چیزی ممکن است اتفاق بیفتد. پیش بینی اکتشافی از پایه مطمئن معرفتی امروز آغاز می شود و به سمت یک آینده مشخص جهت می یابد.

تفاوت عمده این دو دسته در این است که روش های اکتشافی آینده را بر مبنای گذشته و حال می سازند ولی روش های ارزشی، آینده مطلوب و ممکن را مشخص می کنند تا بتوان بر مبنای آن برای زمان حال برنامه ریزی کرد.





دسته دوم

یکی دیگر از شیوه های تقسیم بندی، تقسیم بر مبنای تکنیک به کار گرفته شده در آن ها، به روش های زیر می باشد:

۱) کمّی یا عددی: اولین تلاش های غیرمعمول برای اطّلاع از آینده، با به کارگیری ریاضیات و آمار شروع شد. در این روش ها، تکنیک های عددی مهمی توسعه یافتند. به عنوان مثال می توان از سری های زمانی، مدل های تصمیم گیری، شبیه سازی و سامانه های پویا نام برد. در همه این روش ها که روش های عددی نامیده می شوند رفتار یک متغیر یا یک دستگاه چند متغیره در یک محدوده زمانی بررسی می شود. در استفاده از آن ها فرض بر این است که آینده در امتداد گذشته قرار گرفته است و در صورتیکه قوانین مستتر در اطّلاعات مربوط به آن روند (از گذشته به حال و آینده) را بفهمیم می توان آینده را پیش بینی کرد.

۲) شبه عددی یا قضاوتی: روش های شبه عددی یا قضاوتی، حد وسط بین روش های کیفی و روش های کمّی هستند. در بیشتر مواقع روش ها نیاز دارند که قضاوت های ذهنی را از طریق یک سری قوانین یا تعاریف، کمّی کنند. همچنین برخی روش ها از برآوردهای احتمالی ذهنی استفاده می کنند. باید یادآور شد که بین دانشمندان مختلف بر سر تعیین روش ها که کدام کمّی اند و کدام کیفی، اختلافاتی وجود دارد. این اختلافات بر سر تعیین اینکه کدام شبه عددی اند بیشتر دیده می شود. به طور مثال برخی افراد روش های شبه عددی یا قضاوتی را به دو دسته کلی "تحلیل تأثیر متقابل" و "درخت وابستگی" تقسیم کرده اند و برخی دیگر روش هایی مثل "نظریه بازی ها" و "سناریو" و "تحلیل روند" را نیز به این دسته اضافه کرده اند.

۳) کیفی: با توجه به مسایل فوق، تلاش هایی برای خلق روش هایی به وجود آمد که بدون فرض اینکه آینده در امتداد گذشته است، بتوان با استفاده از آن ها و با تقریب قابل قبولی آینده را پیش بینی نمود. در دهه ۶۰، روشی به نام "دلفی" توسعه یافت که می توانست دورنمایی از سناریو آینده را بیان کند و آغازی بود بر خلق روش های غیر عددی یا کیفی. پایه این روش و نیز سایر روش های کیفی بر این استوار است که به نظر یک فرد خبره یا کارشناس، بیش از هر چیز دیگری می توان اعتماد کرد.

کارشناسان بر مبنای شواهد یا انتظارات خود از آینده (که از اطّلاعات شخصی یا آشنایی قبلی آن ها با موضوع مورد نظر به دست آمده است) نظر خود را بیان می کنند. از روش های این دسته می توان از "دلفی"، " تحلیل دنباله ای فنّاوری ها"، "طوفان مغزی" و "تحلیل ریخت شناسی" نام برد. کاربرد این روش ها بیشتر در موارد زیر است:

۱) اطّلاعات و داده های زمان گذشته راجع به موضوع مورد بحث وجود نداشته باشد که بتوان از روش های عددی استفاده کرد.

۲) ممکن است بعضی از عوامل خارجی موجود باشند که در حالی که در حال تغییرند، بر موضوع مورد پیش بینی اثر می گذارند. تغییر این عوامل باعث می شود که نتایج به دست آمده از روش های عددی که بر اطّلاعات قبلی استوار بوده است را بی معنی کند.

۳) اطّلاعات و داده ها در دسترس نیست و فقط می توان آن ها را از متخصصان و کارشناسان با تجریه دریافت کرد.

۴) اطّلاعات و داده ها ممکن است در اختیار باشند ولی پردازش آن ها برای شناسایی فنّاوری با در نظر گرفتن تمام عوامل و جوانب، بسیار مشکل و هزینه بر باشد.

۵) ممکن است برخی عوامل فرهنگی، اخلاقی و شاید سیاسی بسیار مهم وجود داشته باشند تا عوامل فنی و اقتصادی را بی اهمیت کنند.





دسته سوم

از دیدگاه دیگر، روش های آینده نگاری در چهارگروه زیر قرار می گیرند:

۱) روش های رویکرد شناسایی موضوعات: روش هایی هستند که به دنبال شناسایی موضوعات و حوزه هایی می باشند که در فرآیند آینده نگاری "پوشش" داده خواهند شد.

۲) روش های رویکرد برون یابانه: روش هایی هستند که به دنبال برون یابی و "تعمیم" روندهای گذشته به آینده می باشند.

۳) روش های رویکرد خلاقانه: روش هایی را در بر می گیرد که "خلاقیت" را وارد فرآیند آینده نگاری می نمایند.

۴) روش های رویکرد اولویت گذاری: روش هایی هستند که به منظور "اولویت گذاری" مورد استفاده قرار می گیرند.

در دسته بندی مورد نظر، ۱۳ روش بیان شده که در جدول زیر آورده شده اند:

د) مراحل آینده نگاری فنّاوری

آینده نگاری فنّاوری شامل سه مرحله می شود که در شکل زیر نشان داده شده است.

در هریک از این مراحل، بخشی از فرآیند آینده نگاری فنّاوری انجام می پذیرد.

۱) مرحله پیش آینده نگاری: در این مرحله فعالیت هایی برای آماده سازی اجرای مرحله اصلی آینده نگاری انجام می شود. بعضی از فعالیت هایی که در این مرحله انجام می گردد عبارتند از: ارزیابی امکان پذیری، طراحی فرایند اجرا، توسعه مفاهیم در میان مشارکت کنندگان و تهیه منابع و مواد لازم.

۲) مرحله اصلی آینده نگاری: در این مرحله روش های اصلی آینده نگاری مانند پانل، دلفی، سناریو سازی، تحلیل ثبت اختراع و...انجام می گردد و مشارکت بازیگران مختلف جلب می گردد و ستاده ها مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد.

۳) مرحله پس آینده نگاری: در این مرحله فعالیت هایی مربوط به انتشار نتایج، اشاعه نتایج در بین سیاستگذاران و در بعضی مواقع پیاده سازی نتایج انجام می شود.

ه ) آینده نگاری : سنت حاکم بر آینده پژوهی

آینده پژوهی در ابتدا کار خود را با پیش بینی آغاز کرد. پیش بینی شامل یک مجموعه فرایند خبره محور است که با حدس و گمانه زنی دربارهی آینده ٌٌٌٌ ْْْْ ، بحث می کند و هیچ هدفی را برای تغییر در آینده ی پیشرو دنبال نمیکند که در نتیجهی آن اثر انگیزشی نیز در میان مردم جامعه یا کارکنان سازمان ندارد. پیش بینی به خودی خود ارزشی ندارد، بلکه با پاس خدادن به پرسشهای تصمیم گیران ابزاری برای کمک به فرایند تصمیم گیری است. ارزش پیش بینی به میزان سودمندی آن هنگام اخذ تصمیم بستگی دارد. هر پیش بینی که کیفیت تصمیم را بهبود بخشد، صرف نظر از این که در آینده چه رخ دهد، امری مفید است.

با وجود اینکه امروزه پیش بینی، همچنان یکی از حوزه های مهم و کلیدی آینده پژوهی است اما از دهه ی ۷۰ میلادی آینده نگاری به سنت حاکم بر آینده پژوهی تبدیل شد. آینده نگاری از پیش بینی محض فراتر می رود، و به طراحی و معماری آیندهی مطلوب معطوف است. در اینجا آینده پژوهان به دنبال تغییر در آینده و برپایی هوشمندانه و تاحدی دلخواه آینده هستند. طبق تعریف، آینده نگاری فرایندی است مبتنی بر گفتمانهای اجتماعی معطوف به آینده، با حضور گروه های زیادی از خبرگان رشته های مختلف و نمایندگان همه ی ذی نفعان یک موضوع و به منظور خلق چشم اندازهای همه جانبه و بلندمدت از آینده.

نتایج آینده نگاری مبنای برنامه ریزی راهبردی را تشکیل می دهند. در آینده نگاری مشارکت گستردهی افراد و سازمانها در فرایند انجام آن، علاوه بر آنکه سبب میشود آینده از منظرهای گوناگون اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... بررسی شده و راهکارهای معماری آینده ارایه میشود، انگیزه و باور عمومی را برای شکل بخشیدن به آیندهی مطلوب را در سطح وسیعی ایجاد میکند. امروزه میزان مشارکت گسترده در آیندهنگاری شاخصی از مردمسالاری دولتها در حوزهی سیاستگزاری عمومی به شمار میرود.

از سال ۱۹۹۰ برنامه های آینده نگاری بخشی، منطقه ای و ملی در سازمان های دولتی و خصوصی از اهمیت ویژهای برخوردار بوده است. حوزه های فعالیت آیندهنگاری علم، فنّاوری، فرهنگ، محیط زیست و... بوده است، اما درسال های اخیر بیشتر برنامه ها بر حوزه های علم و فنّاوری تمرکز داشته اند. اکنون آینده نگاری علم و فنّاوری، به عنوان یک ابزار تصمیم گیری دولت ها در فرایندهای سیاستگذاری علم و فنّاوری عمل میکند و در بسیاری از موارد سبب پاسخگویی به پرسش های راهبردی جامعه، در یک چشم انداز بلندمدت شده است. فعالیت هایی باعنوان آینده نگاری علم و فنّاوری، با سرعت بی سابقه ای در بیشتر کشورهای در حال توسعه، در حال پیگیری و اجرا است.

آینده نگاری ابزاری برای درک آینده های محتمل، آمادگی بهتر برای رویارویی با آینده و تصمیم سازی برای نیل به آینده ا ی مطلوب است. آینده نگاری شامل تلاشی نظام مند برای بررسی و خلق آینده ی درازمدت علم، فنّاوری، اقتصاد، محیط و جامعه به منظور شناسایی فنّاوری های عام نوظهور، حوزه های پرمنفعت اقتصادی و سایر حوزه های زیربنایی راهبردی است که به احتمال فراوان، بیشترین منافع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را خواهند داشت. آینده نگاری نوعی مدیریت و مهندسی جامع آینده و ایجاد فرصت برای ساختن آیندهی مطلوب است.

در بسیاری از موارد آینده نگاری با سایر فعالیت های مشابه، مانند پیش بینی و برنامه ریزی راهبردی اشتباه گرفته می شود. آینده نگاری نباید با پیش بینی که دارای پیش فرض هایی ثابت در مورد چگونگی شکل گیری آینده است، اشتباه گرفته شود. آینده نگاری به دنبال پیش گویی نیست، بلکه فرایندی است که با تمرکز بر خلق آینده در پی خلق چشم اندازهای مشترک از آینده است، چشم اندازهایی که سازمان ها را بر آن میدارد که فعالیت های امروز خود را با آنها منطبق سازند. آینده نگاری جایگزین پیش بینی، آینده اندیشی و برنامه ریزی راهبردی نمی شود. هر یک از این فعالیت ها در فرایند آینده نگاری نقش خود را ایفا می کنند، و در بسیاری از موارد، به طور متقابل یکدیگر را حمایت می کنند.

آینده نگاری کار خود را با شناسایی آینده ی بدیل آغاز میکند و با بررسی آنها، امکان وقوع و اثربخشی هر انتخاب را مشخص می کند. بعد از این مرحله نوبت به انتخاب گزینه ی مطلوب براساس معیارهای امکان و اثربخشی می رسد (در واقع خروجی این مرحله فهرستی از اولویت های برتر از تصاویر آینده می باشد).

پس از این انتخاب و مقایسه با وضعیت حال، برای رسیدن به گزینه ی انتخاب شده راهکارهای لازم ارایه می شود. از این مرحله ، کار به فرایند برنامه ریزی راهبردی ارتباط داده میشود که از وظایف آینده نگاری نیست. آینده نگاری در شناسایی مقصد یا هدف تلاش می کند.

آینده نگاری فراتر از مجموعه ای از روش ها، فرایندی از مشاوره و تعامل بین جامعه ی علمی، ذینفعان دستاوردهای تحقیقاتی و سیاستگذاران است. این فرایند منظم و مستمر در پی خلق آیندهای مطلوب در افق ده تا سی سال و با دو هدف زیر است:

شناسایی سریع فنّاوری های عام نوظهور؛ فنّاوری هایی که استفاده از آن ها منافعی برای جامعه دارد. این گونه فنّاوری ها هنوز در مرحله پیش رقابتی قرار دارند و می توانند برای سرمایه گذاری انتخاب شوند.

شناسایی حوزه های تحقیقات راهبردی؛ این تحقیقات پیش زمینه ای برای حل مسائل علمی شناخته شده ی فعلی یا آتی خواهند بود.

در برنامه های مختلف آینده نگاری اهداف گوناگونی برای آینده نگاری در نظر گرفته شده است. این طیف از فراهم نمودن قابلیت هشدار زودهنگام تا ایجاد وفاق عمومی متغیر بوده است. برخی از برنامه های آینده نگاری بر پشتیبانی برنامه ریزی و برخی بر آموزش تاکید بیشتری داشته اند. عده ای از برنامه ها بر تلاش، جهت انگیزش مردم تأکید می کردند. در حالی که باقی بر تلاش برای فهم بهتر روندهای جامعه تأکید داشتند. این اهداف در ظاهر بی ارتباط به نظر می رسند، اما می توان آن ها را در قالب سه موضوع اصلی تقسیم بندی کرد:

۱) ساختن اطّلاعاتی که به روند تصمیم گیری کمک کند.

۲) زمینه سازی و ایجاد مدل های ذهنی مبتنی بر آینده نگاری

۳) تشکیل یک چشم انداز گروهی برای آینده و دستیابی به وفاق عمومی

مهم ترین هدف آینده نگاری تصویرسازی، خلق و ترسیم چشم انداز (آینده مطلوب) است. چرا که تعریف هدف ماهیت ارتباط با فرآیند تصمیم گیری را مشخص می سازد. پیامدهای اصلی آینده نگاری عبارتند از:

کشف فرصت های آتی جهت تعیین اولویت های سرمایه گذاری در زمینه ی فعالیت های علم و نوآوری.

جهت دهی نظام علم و نوآوری.

وارد کردن بازیگران جدید به حوزه های راهبردی.

ایجاد شبکه ها و پیوندهای جدید در سطوح گوناگون جامعه

فرایند انجام هر برنامه ی آینده نگاری شامل چهار مرحله است:

۱) مرحله یک: تعیین چارچوب و الگوی مفهومی

هدف این مرحله سازماندهی و استقرار پایه های برنامه است. این مرحله که شامل تعیین هدف، روش شناسی و انتخاب کارشناسان برنامه آینده نگاری است.

۲) مرحله دو: تعیین پارامترهای کلیدی

با استفاده از گروه های متنوع کارشناسان و اطّلاعات جمع آوری شده، متغیرهای کلیدی برنامه مشخص می شوند.

این مرحله نیز خود شامل دو گام شناسایی و انتخاب گزینه می باشد.

الف) شناسایی

ـ شناسایی کارشناسان، دست اندرکاران و افراد تاثیرگذار در فرایند

ـ شناسایی مؤلفه های مربوط و زیربخش های موردنظر

ـ درک و تبیین رسالت برنامه

ب) انتخاب

ـ دسته بندی افراد مرتبط با برنامه

ـ انتخاب کارشناسان

ـ ایجاد چارچوب مفهومی کلی که یک مدل مرجع برای فهم سامانه و پایه ای برای تصمیم گیری است.

۳) مرحله سه: تهیه سناریو

در این مرحله برهم کنش بین متغیرهای کلیدی تحلیل می شود و از این طریق تعدادی سناریو طراحی می شود.

۴) مرحله چهار: اشاعه ی نتایج و تدوین راهبردهای پیشنهادی

اشاعه ی نتایج و تدوین راهبردهای پیشنهادی اهمیت برابری دارند که بر حسب نوع و اهداف برنامه آینده نگاری تغییر می کنند.





آینده نگاری پیش بینی

با مشارکت گستره ی وسیعی از سطوح مختلف مردم با حضور چند خبره

متمرکز بر حوزه های عام و کلان متمرکز بر حوزه های خاص

تحلیل و طراحی آینده فقط تحلیل آینده

راه کارهای تعیین آینده ی مطلوب ارایه می شود. آینده ی مطلوب تعیین نمی شود.

راه کارهای ساخت آینده بررسی می شوند ساختن آینده بررسی نمی شود.

باور عمومی و مشارکت جمعی برای تحقق چشم انداز وجود دارد انگیزه برای شکل دهی آینده وجود ندارد.

و) هدف های عمومی آینده نگاری

این هدف ها که فارغ از موضوع مطالعه و به طور طبیعی پس از طی فرآیند آینده نگاری می باید حاصل شوند و آنها را با عناوین مختلفی همچون Communication ,Concentration on Longer term, Coordination, Consensus, Commitment معرفی می کنند، عبارتند از:

۱) تعامل و ارتباط : گردهمایی گروه هایی از افراد مرتبط با موضوع به شیوه ها و روش های مناسب به گونه ای که بتوانند با هم تبادل نظر داشته و از آراء و نظرات یکدیگر استفاده کنند.

۲) تمرکز بر بلندمدت: شرکت کنندگان و مخاطبان برنامه افق دید خود را از کوتاه مدت به بلندمدت تغییر دهند.

۳) هماهنگی : انتظار می رود در پایان برنامه هماهنگی بیشتری بین شرکت کنندگان رخ داده باشد.

۴) هم رأیی: ایجاد بینش مشترک نسبت به آینده، دارای اهمیت بسیار است و در صورت عدم تحقق آن، نمی توان نتایج مطلوبی از آینده نگاری گرفت.

۵) تعهد در اجرا: انتظار می رود افراد دخیل در آینده نگاری آمادگی لازم را برای به اجرا در آوردن تغییراتی که آینده نگاری پیشنهاد می کند، پیداکنند (ناظمی و قدیری، ۱۳۸۵).

ز) هدف های خاص آینده نگاری

برای یک مطالعه در سطح ملی ، باید به طبقه بندی هدف های آینده نگاری های ملی در کشورهای مختلف پرداخت که عبارتند از : تشخیص فنّاوری های کلیدی، تشخیص فنّاوری های عام در حال پیدایش، پیش بینی ظهور و وقوع فنّاوری ها، تعیین جایگاه ملی، شناسایی ضعف ها و قوت ها، شناسایی توان ها، شناسایی نیازهای اقتصادی و اجتماعی، شناسایی تهدیدها و فرصت ها، اولویت گذاری، اطّلاع رسانی به بنگاه های اقتصادی، اطّلاع رسانی به تصمیم گیران و سیاست گذاران، ایجاد همکاری میان بخش پژوهشی و بخش صنعت، ساخت چشم انداز.

از آنجا که آینده نگاری حاصل تلاقی سه دسته از مفاهیم در حوزه های آینده پژوهی، یعنی برنامه ریزی یا برنامه ریزی راهبردی و سیاست گذاری یا توسعة سیاست وشبکه سازی می باشد، خروجی آینده نگاری تنها از جنس آینده نیست؛ بلکه خروجی های آن پیشنهادهایی هستند که بار مفاهیمی از نوع سیاست گذاری و برنامه ریزی را با خود دارند.

ح) دیدگاه های سه گانه درباره محرک های آینده نگاری

تفاوت پیش بینی و آینده نگاری را می توان به این صورت ساده توضیح داد که پیش بینی تمایل به استفاده از اطّلاعات گذشته برای ترسیم آینده را دارد، در حالی که آینده نگاری تاکید خود را بر ترسیم آینده های مطلوب و امکان پذیر می گذارد.

بعد از دو دهه، آینده نگاری به یکی از ابزارهای مهم سیاست گذاران، در تمامی حوزه ها، برای کمک به سیاست گذاری و تصمیم گیری تبدیل شده است. اروپا، آمریکا و ژاپن به طور گسترده ای از این ابزار برای جویا شدن نظرات متخصصان مختلف، نزدیک کردن دیدگاههای مختلف به یکدیگر، ایجاد اجماع و یا کسب نظر اکثریت استفاده کرده، برمبنای دانش و آگاهی کسب شده از این آینده نگاریها، اقدام به تعیین چشم اندازها و سیاست گذاری می کنند. پس ازانجام موفق آینده نگاری دراین کشورها، دولتهای بسیار دیگری راه آنها را پیمودند.

آینده نگاری را میتوان به عنوان فرایندی نظام مند برای نگاه میان مدت تا بلند مدت به آینده علم، فنّاوری و مسایل اجتماعی که منتج به سیاست گذاری در زمان حال می شود، دانست.

بن مارتین آینده نگاری را به عنوان فرآیندی که شامل تلاش نظام مند برای نگاه به آینده بلند مدت علم، فنّاوری، اقتصاد و سیاست، با هدف شناسایی حوزه های پژوهش راهبردی و ایجاد فنّاوری عام (عمومی) که می توانند بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را فراهم سازند تعریف کرده است.

بر اساس تعریف بن مارتین، می توان به ۵ جنبه مهم آینده نگاری اشاره کرد:

۱) تلاش برای نگاه به آینده باید نظام مند باشد، تا بتوان آن را آینده نگاری نامید.

۲) آینده نگاری معمولاً به بلندمدت که معمولاً خارج از افق برنامه ریزیهای معمولی به شمار می آید، می اندیشد؛ بنابراین افق زمانی فعالیتهای آینده نگاری، بین ۵ تا ۳۰ سال را دربر میگیرد.

۳) فشار علم/فنّاوری باید در توازن با کشش بازار باشد. آینده نگاری فنّاوری نباید به تنهایی زیر سلطه مسایل مرتبط با علم و فنّاوری قرار داشته باشد، بلکه باید توجهاتی به عوامل اجتماعی و اقتصادی (که برای شکل دادن به نوآوریها مهم شناخته شده اند) نیز داشته باشد.

۴) آینده نگاری بر روی فنّاوری های عام در حال ظهور، در جایی که مورد قانونی برای حمایت دولت وجود دارد، تمرکز میکند.

۵) آثار اجتماعی باید مورد توجه قرار بگیرند و باید از تمرکز صرف بر روی مسایل مربوط به خلق ثروت اجتناب ورزید.

همین نکته باعث شده است که بسیاری از فعالیتهای اخیر آینده نگاری، از ابتدا بر پایه یک مشکل انجام شوند (به عبارت بهتر: فعالیتهای آینده نگاری مشکل محور شده اند) و به عنوان مثال بر روی مسایلی، مانند: جلوگیری از جنایات، جوامع سالمند و... تمرکز می کنند.

لوک جرجیو آینده نگاری را به عنوان: ابزار نظام مندی برای ارزیابی پیشرفت های علمی و فنّاورانه که تأثیر زیادی بر روی قابلیت صنعتی، ایجاد ثروت و کیفیت زندگی دارد تعریف کرده است.

از تعاریف دیگری که برای آینده نگاری گفته شده است می توان به تعریف زیر اشاره کرد:

. فورن آینده نگاری را فرایندی نظام مند و مشارکتی برای گردآوری اطّلاعات (دربارة) آینده و ایجاد چشم انداز میان مدت تا بلندمدت برای اثرگذاری بر تصمیمات زمان حال و انجام فعالیتهای مشترک می داند.





خاستگاه آینده نگاری

دانش آینده نگاری از تلاقی سه جریان سیاست گذاری، برنامه ریزی و آینده اندیشی بوجود آمده است. شکل (۱) چگونگی شکل گیری آینده نگاری را نشان می دهد.





محرک های آینده نگاری

از دهه ۹۰ به بعد، آینده نگاری با استقبال فراوانی (از سوی دولت ها، بنگاه ها و....) روبرو شد و بسیاری از دولت ها به انجام آینده نگاری روی آوردند. بن مارتین، مایکل کینان و آتیلا هاواس دلیل این امر را ناشی از موارد مختلفی بدین گونه می دانند:





محرکهای آینده نگاری، از دیدگاه بن مارتین

بن مارتین محرکهایی را که باعث جهش علاقه مندی به آینده نگاری شده در ۵ عامل بررسی میکند:

۱) افزایش رقابت

دنیا به طور فزاینده ای به سمت رقابتی تر شدن گام بر میدارد. بازیگران جدید اقتصاد جهانی در آسیا، آمریکای لاتین، اروپای شرقی و مرکزی ظهور کرده اند. ظهور بازیگران جدید باعث افزایش رقابت درسطح جهانی شده است.

با حرکت اقتصاد کشورها به سمت اقتصاد، دانش محور وابستگی به نوآوری و فنّاوریهای در حال ظهور بیشتر میشود که این عامل خود، باعث نیاز به پژوهشهای راهبردی میشود.

مشکلی که در اینجا آشکار میشود این است که انجام پژوهشهای راهبردی و زیر بنایی باعث میشود که بنگاهها متحمل خطرپذیری یا هزینه زیاد شوند.

بنابراین دولتها باید بخشی از مسئوولیتهای مالی را بر عهده بگیرند، اما دولتها نیز نمی توانند در تمامی این حوزه ها سرمایه گذاری کنند. براین اساس باید تعدادی از حوزه های مهمتر انتخاب شوند؛ آینده نگاری فرایندی است که به چنین انتخابی کمک می کند.

۲) افزایش محدودیتها بر هزینه عمومی

محدودیتهای وارد شده بر هزینه عمومی را می توان در:

الف) افزایش جمعیت و افزایش سطح توقعات عمومی، بویژه در حوزه های بهداشتی، آموزشی و رفاه اجتماعی؛

ب) محدودیتهای پذیرفته شده سیاسی که به واسطه معاهدات و کنوانسیونهای مختلف بر کشورها وارد میشود. به عنوان مثال می توان به فشار سازمان تجارت جهانی در مورد تعرفه ها اشاره کرد؛

ج) کاهش درآمدهای ارزی به واسطه کاهش قیمت در وضعیت رقابتی جستجو کرد. اما دولتها برای افزایش قابلیت رقابت، کاهش مخارج و پاسخگویی به توقعات، نیازمند فنّاوری های در حال ظهور می باشند. توسعه فنّاوری های در حال ظهور خود منوط به سرمایه گذاری در بخش تحقیق و توسعه می باشد.

از آن جایی که اقدام به تحقیق و توسعه در هر حوزهای بار مالی فراوانی بر دوش دولت میگذارد، دولتها ناچار به اولویت بندی هستند. آینده نگاری ابزاری برای کمک به شناسایی این اولویتها است.

۳) افزایش پیچیدگی

عامل دیگری که محرک آینده نگاری شده افزایش پیچیدگی است. افزایش تعداد عوامل درگیر در موضوعها و نیز نزدیکتر شدن تعاملات و روابط درون نظامی میان این عوامل، باعث شده است که در تصمیم گیری، عوامل بسیاری در نظر گرفته شود. از جمله عواملی که باید در نظر گرفت، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

سامانه جهانی، منطقه ای، ملی و محلی و بین هر یک از این موارد و موسسات جهانی،

پژوهش و فنّاوری از یک سو و اقتصاد، سیاست، فرهنگ و محیط زیست از سوی دیگر،

بخش خصوصی و عمومی (دولتی)،

فنّاوریهای مختلف و ادغام (ترکیب) فنّاورانه به گونه ای ویژه اهمیت دارد. اغلب، مهمترین نوآوریهای رادیکال زمانی بوجود می آیند که دو یا چند جریان مجزای پیشین از فنّاوری، با یکدیگر ترکیب می شوند،

تولیدکنندگان مختلف دانش.

این نکته را همیشه باید در نظر داشت که دامنه وسیعی از تولیدکنندگان دانش وجود دارد که ابهام قابل ملاحظهای در مرزهای نهادی (رسمی) بین آنها وجود دارد (یعنی بخشهای صنعتی و دانشگاهی).

به این ترتیب رشد تعاملات میان سامانه ها باعث می شود، نیازمندیهایی به این گونه مورد توجه قرارگیرد:

درک بهتر از سامانه های پیچیده،

سیاستهای انعطاف پذیر، سامانه و پاسخ ها،

ابزارهای سیاستی برای پیوند میان بازیگران، نیازها و ارزشها،

افزایش و اثر بخش کردن شبکه ها، همکاریها و مشارکتها،

شفاف بودن مرزهای میان مسئولیتهای هیأتهای ملی، منطقه ای و جهانی و سیاست های مربوط به هر یک از این مسئولیتها. (Martin ۲۰۰۲, Miles,۲۰۰۳)

۴) افزایش اهمیت قابلیت علم و فنّاوری

یکی از نکات مهم در این بحث، تمایز میان مهارت و دانش است. امروزه دانش عملی و فنّاورانه به مثابه یک منبع راهبردی برای شرکتها و کشورها می باشد. در بسیاری از مطالعات سیاست گذاری علم که انجام شده، توجه به اهمیت دانش ضمنی به اندازه دانش کدبندی شده آشکار می شود. از مشخصات دانش ضمنی این است که به آسانی قابل انتقال نمی باشد. مسئله دیگر این است که ما به مهارتهای گسترده نظام مند جدید مانند رویکردهای میان رشتهای، شبکه سازی و همکاری نیاز داریم.

آینده نگاری با توسعه این مهارتها، شبکه سازی و همکاری میان بازیگران باعث دستیابی ما به دانش ضمنی می شود.

۵) تغییر قراردادهای اجتماعی میان علم و فنّاوری از یک سو و جامعه از سوی دیگر

حدود ۴۰ سال پیش، پس از جنگ جهانی دوم، مدل رانش علم، مدل غالب در سیاست گذاری علم و فنّاوری بود. بر اساس این مدل، پیشرفت در پژوهشهای پایه ای باعث افزایش فرصت در پژوهشهای کاربردی میشد و در حقیقت امکان توسعه فنّاوریهای جدید و نوآوری را فراهم می کرد. اما دولتها دربارة اینکه منافع حاصل از این نوع پژوهشها به چه میزانی و در کدام شاخه بروز میکند و یا دستیابی به نتایج کاربردی چه زمانی خواهد بود آرامش داشتند. افزایش رقابت صنعتی و محدودیتهای بودجهای، عواملی بودند که دولتها را محاسبه گر کردند و حکومتها خواهان آگاه شدن از منافع منتج از سرمایه گذاری های خود و مشخص شدن زمان دستیابی به این منافع بودند. آینده نگاری به مثابه یکی از شیوه های پیوند میان جوامع علمی، این فرصتهای پژوهشی را همراه با نیازهای صنعتی و اجتماعی در ارتباط با فنّاوریهای جدید و نوآوری پیگیری میکند. موفقیت در استفاده و کاربردی کردن علم و فنّاوری به طور فزایندهای وابسته به ایجاد شبکه های مؤثر میان صنعت، دانشگاه و مراکز پژوهشی است. آینده نگاری می تواند به ایجاد و تقویت این گونه از ارتباطات و پیوندها کمک کند.





محرکهای آینده نگاری از دیدگاه مایکل کینان

مایکل کینان محرکهای آینده نگاری را به این گونه مورد بحث قرار می دهد:

۱) ظهور شیوه های نوین سیاست گذاری

درک روبه رشدی از این مسئله که جهان به صورت پویایی پیچیده تر میشود، ایجاد شده است. این عامل باعث میشود که دانستن همه چیزهای مورد نیاز در مورد دخالت سیاست گذاری موفق برای هیچ سازمانی امکان پذیر نباشد. به عبارت دیگر حکومتهای بسیاری پذیرفته اند که دانش مورد نیاز برای دخالت سیاست گذاری موفق در بین بازیگران مختلف، تقسیم (توزیع) شده است. به نظر می رسد که فعالیت آینده نگاری با گستردگی و تأکیدی که بر روی فرآیندها دارد، بخشی از این تغییر جهت باشد.

۲) تمایل فزاینده به هوش آینده نگر

یکی از دلایل منطقی که برای اجرای آینده نگاری (بویژه در سطح منطقهای و بخشی) مطرح است، دربارة توسعه هوش آینده نگر بین بازیگران سامانه می باشد. این دلیل منطقی به توسعه فضایی (به لحاظ مکانی مثلاً برای پوشش حوزه های ناشناخته، بازارهای بالقوه و...) و زمانی (برای مثال تشویق تفکر بلند مدت) چشم اندازها، منجر میشود. این چشم اندازهای جدید، شناختی از فرصتها و تهدیدات محتمل را ایجاد می کنند. باور غالب این است که شرکت ها و سیاست گذاران یا سایر بازیگران سامانه ای که به این سلاح مجهز شدهاند، بهتر می توانند در برابر دامنه کلی از پیشامدهای آینده عمل کنند.

۳) ایجاد اتحادهای حمایتی

یکی از دلایل مهم انجام آینده نگاری، توانایی آن برای بسیج گروههای ناهمگون بازیگران به دور یک چشم انداز واحد است. به عنوان مثال اگر درحال حاضر مسئله ویژه ای به صورت راهبردی مهم به نظر برسد از آینده نگاری می توان نه تنها برای افزایش آگاهی اهمیت آن مسئله، بلکه برای بسیج سهامداران کلیدی برای انجام اعمال (اقدام) جمعی راهبردی استفاده کرد.

۴) اثرات قیل و قال و دنباله روی

هنگامی که کشوری فعالیت آینده نگاری را انجام میدهد، کشورهای رقیب دنبال کردن راه او را الزامی میدانند. علاوه بر این، عملیات سازمانهای بین المللی مانندUNIDO نقش قابل توجهی در این زمینه ایفا کرده است (گفتنی است که نخستین کارگاه آینده نگاری در ایران با حمایت UNIDO در سال ۱۳۸۴ برگزار شد).

۵) اثر هزاره

دولتها در تمام جهان تلاش کردند تا دست کم در ظاهر هم که شده، خود را در حال آماده سازی برای رویارویی با فرصت ها و چالشهای سدة ۲۱ نشان بدهند. این عامل نیز می تواند تا حدودی افزایش فوق العاده مطالعات آینده نگاری را نشان دهد.





محرکهای آینده نگاری از دیدگاه آتیلاهاواس

آتیلاهاواس محرک های آینده نگاری را که باعث استقبال گسترده از آینده نگاری شده است این گونه بر می شمارد.

۱) روبه رو شدن با چالشهای پیچیده

سیاست گذاران در دنیای امروز با چالشهای پیچیده ای روبه رو می باشند، چرا که عوامل اجتماعی ـ اقتصادی در توصیف مسائلی که دارای اهمیت راهبردی می باشند، مانند:

قابلیت رقابت (در سطح ملی برای جذب استعدادها (تواناییها) و سرمایه در سطح بنگاه برای حفظ و افزایش سهم ملی و بین المللی از بازار)،

کیفیت زندگی (بهداشت، آموزش، تغییرات جمعیتی بویژه افزایش جمعیت سالمند و نیازهای خاص این افراد، کشمکش های اجتماعی، محدود کردن جنایت و....)

آموزش و یادگیری در طول زندگی (نیازهای جدید برای سامانه های آموزشی، ابزارها و روشهای نویی که بطور عمده بر اساس فنّاوری اطّلاعات بنا نهاده شده اند، نیازهای فزاینده به ارتباط و همکاری متقابل بین شغلی)،

نابرابریهای منطقهای، با یکدیگر ارتباط متقابل دارند.

۲) جهانی شدن

تغییرات گسترده فنّاورانه و سازمانی، همانند اهمیت روبه فزایش قابلیت های یادگیری و استفاده از دانش، به طورگسترده ای قواعد بازی راتغییر داده است. بنابراین دولتها مجبور هستند بخشی از وظایف گذشته خود را کنار بگذارند و مسئولیتها و وظایف تازه ای را عهده دار شوند. بنگاهها نیز باید به دنبال یافتن راهبردهای جدید، برای حفظ و ارتقای قابلیت رقابتی شان در این محیط باشند.

۳) انواع شبکه ها و خوشه ها

انواع گوناگون خوشه ها و شبکه ها (تجارت– آکادمی، تجارت – تجارت هم در سطح ملی و هم فراملی) و سایر انواع همکاری به عاملی کلیدی در خلق، انتشار و بکارگیری دانش و فنّاوری های جدید، در نتیجه برآوردن نیازهای اجتماعی و دستیابی به موفقیت اقتصادی، تبدیل شده اند.

۴) تغییرات فنّاورانه ی سریع

پیش از آنکه سیاست گذاران بتوانند کاملاً با مکانیسم های کاری (مفیدی) از تغییرات فنّاورانه ی آگاه شوند و از تبعات اجتماعی اقتصادی این تغییرات مطلع شوند تا سیاستهای مناسبی را تدوین کنند، این تغییرات رخ میدهند.

۵) متوازن کردن بودجه ها

دولتها پس از روبه روشدن با فشارهای فزاینده سیاسی و اقتصادی به سختی تلاش می کنند تا بودجه هایشان را، در حالی که از مالیات ها می کاهند، متوازن سازند. بنابراین دولتها نیازمند این هستند که هزینه های عمومی را کاهش دهند و درعین حال پاسخگویی درمقابل اینکه پول مالیات دهندگان را چرا و به خاطر چه موضوعی هزینه کرده اند؟ در جوامع دموکراتیک از اهمیت بیشتری برخوردار شده است.

۶) دغدغه های اجتماعی درباره فنّاوری های نو

سیاست گذاران همچنین مجبورند با دغدغه های فزاینده اجتماعی در مورد فنّاوری های نو روبه رو شوند (بویژه دغدغه های اخلاقی و امنیتی در مورد زیست فنّاوری، ترس از بیکاری و محرومیت اجتماعی به واسطه انتشار سریع، توسط فنّاوری های اطّلاعاتی و ارتباطاتی).

هاواس نتیجه می گیرد که سیاستگذاران در تلاش برای یافتن راه حل هایی برای این چالشها، نیازمند بهره گیری از روش های مشارکتی شفاف، که نگاه روبه جلو را در دستور کار خود قرار میدهد، خواهند بود. او معتقد است که: آینده نگاری ابزار اثر بخشی در این زمینه است. او معتقد است که: کشورهای در حال توسعه علاوه بر مشکلات یاد شده مسایلی مانند از دست دادن بازارهای پیشین، قابلیت رقابت شکننده بین المللی، کیفیت به نسبت پایین زندگی، فرار مغزها و.... روبه رو می باشند. بنابراین از آینده نگاری می توان به عنوان ابزاری مفید در این تلاشهای بهم مرتبط برای حل مشکلات بهره برد.





نتیجه گیری

بشر از گذشته به دنبال این بوده است که بتواند آینده خود را گمانه زنی و پیش بینی کند. از نیمه دوم سده بیستم فعالیت پیش بینی به صورت منظم تر ودقیق تری انجام شد، تا این که در اوایل دهه ۹۰پیش بینی، در تلفیقی با دانشهای سیاست گذاری وآینده اندیشی به ایجاد آینده نگاری انجامید. بشر به این نتیجه رسیده است که دنیای امروز بسیار پیچیده شده است و دانش نیز به طور گسترده ای پخش شده است به گونه ای که بشر چاره ای جز این ندارد که برای تصمیم گیری موفقیت آمیز، در هر حوزه ای، از دانش متخصصان و ذینفعان آن حوزه استفاده کند.آینده نگاری در این دو دهه به دلایلی، مانند: افزایش رقابت، افزایش محدودیتها بر هزینه های دولتی، ایجاد اتحادیه های حمایتی، جهانی شدن، روبه رو شدن با چالشهای پیچیده و... با اقبال و علاقه مندی بسیاری روبه رو شده است.

امید است که انجام فعالیت آینده نگاری در ایران نیز به طور منظم، در حوزه های مورد نیاز، انجام گیرد و به یک فرایند، و نه فعالیتی یک باره، تبدیل شود.


منابع:

۱. ناظمی، امیر. قدیری، روح الله: آینده‌نگاری از مفهوم تا اجرا، وزارت صنایع و معادن، مرکز صنایع نوین، تهران، ۱۳۸۵.

۲. Cameron,hugh,Lveridge,denis."Technology Foresight:perspectives For Europpan and International Co- operation",Final Report.April ۱۹۹۶.

۳. FOREN, "A practical Guid To Regional Foresight", December ۲۰۰۱.

۴. Grun wald ,Armin,۰۳۹; Technology Foresight In Europe", Tech Monitor.jul-Aug ۲۰۰۳.

۵. Havas, Attila,"Identifying Challenges And Developing Vision", Budapest, September ۲۰۰۲.

۶. Havss, Attila,"Socio-economic And Developmental Needs: Focus Of Foresight Programmes". Ankara,December ۲۰۰۳.

۷. Keenan,Michael. Miles, Ian.."Hand Book Of Society Foresight".,۲۰۰۳.

۸. Klusacek, Karl," Foresight Methodologies" , Training module۲.

۹. Martin,R.Ben,"Technology Foresight In Rapidly Globalizing Economy", Science And Technology policy Research,Brighton, ۲۰۰۲

منبع : مقاله " فرآیندها، روش‌ها و ابزارهای آینده‌نگاری نوآوری

" برگرفته از هشتمین همایش مراکز تحقیق و توسعه صنایع و معادن

---

مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:

منبع:

نسخه‌ی چاپی ارسال اين مطلب به دوستان

---

[نظر دهید]    [تعداد نظرهای ثبت شده در پیوند با این مطلب: 0] 

.

---