ورود جهان به عصر ارتباطات ،شاخصه ها وچشم انداز

اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:

Twitter

Google

Yahoo

Delicious

بالاترین

دنباله

[02 Feb 2012]   [ ]

مقدمه

پیشرفت تكنولوژی های ارتباطی،جامعه ما رابه كلی دگرگون كرده است. هیچ تنازع و اختلافی در وقوع حوادث و دگرگونی ها نیست ولی در تفسیر این جابجایی ها و ریزش ها و رویش های سنتی و مدرن اختلافات زیادی بین جامعه شناسان رخ داده است دو دیدگاه كلی در این زمینه وجود دارد.«كاستلز» با ارائه نظری جبر گرایانه معتقد است«اطلاعاتی كردن جامعه و ایجاد شبكه ها و سامانه های اطلاعاتی بیانگرتغییر بنیادی در شاخص های وجود انسانی است.» ولی گروهی دیگر همچون«گیدنز» و «وبستر»جبر گرایی را به شكل كلی قبول ندارند بلكه یكی از وجوه تغییر جامعه را پیشرفت فناوری می دانند.

به هرحال جهان ما وارد دنیایی شده است که مهمترین مشخصه آن ارتباطات و اطلاعاتی بودن آن است. بسیاری از قوانین کار،اقتصاد، هویت، فرهنگ و... در هم ادغام شده یا به کلی نابود شده اند ، شکل دیگری از جهان در حال شکل گیری است ، به جرات می توان جهان امروز را جهان شبکه ای نامید زیرا بسیاری از قوانین شبکه ها در حال انتقال به جهان واقعی هستند. جهان مجازی در حال تعریف و به رسمیت شناختن خویش است و معلوم نیست که آینده و سرنوشت انسان مختوم به این جهان مجازی است یا سرنوشت بهتری پیش روی اوست.

وسایل ارتباط جمعی رو به تکامل است و ارتباطات از حالت یک سویه به دوسویه و تعاملی تبدیل شده اند. زمان و مکان و فضا در هم تنیده شده و دهکده ای ساخته شده است ولی این دهکده «مک لوهان» نیست که ارتباط از یک منبع به چندین گیرنده متصل باشد بلکه هر مخاطبی خود منبعی فعال است. شناخت چنین دنیایی مستلزم شناسایی و تاریخی نگری در ارتباطات و تعریف آن و نیز فلسفه هایی است که بنیادهای آن را شکل داده اند. بی شک برنامه ریزی و تفکرات جامعه شناسی بدون درک کُنه جامعه شبکه ای عقیم خواهد ماند. مطالعه گذشته و حال می تواند آینده نسبتاً تاریک حیات آینده را روشن کند.

کلید واژه؛ شبکه، جهان شبکه های، عصر اطلاعات، جهانی سازی،جهان مجازی،فرهنگ،اقتصاد، تحول کار

درآمد؛

عصر اطلاعات و شاخصه های آن؛

انقلاب اطلاعات‏ در جهان روی داده است و کم و بیش تأثیر خود را در تمامی جنبه‏های زندگی از مرزهای سیاست و اقتصاد گرفته تا قلمرو فرهنگ و علوم و حتی سبک زندگی و خلقیات انسان‏ها بر جای گذاشته است.

پیش روی ما جهانی است با قواعد و ویژگی‏های جدید، اکنون اقتصادهای سراسر عالم در هم تنیده شده‏اند، مدیریت‏ها انعطاف پذیرتر و تمرکززدایی شده، روابط داخلی و خارجی شرکت‏ها شبکه‏ای گردیده، روابط کاری متنوع‏تر گشته و سمت و سویی فرد گرایانه پیدا کرده‏اند، زنان بیش از هر موقع وارد بازارکار گشته‏اند و پر قوت‏تر از همیشه خواهان حقوقی برابر با مردان یا عدم تبعیض گشته‏اند، محیط زیست و دغدغه نگهداری آن بیش از هر زمان دیگر چالش برانگیز شده و آرایش نیروهای سیاسی جدیدی وارد میدان شده اند.

جهان مجازِی که از نظام رسانه‏ای فراگیر، به هم پیوسته و متنوع به وجود آمده، دست به دگرگونی در بنیان‏های مادی و معنوی زندگی زده است. در جهانی با این همه تلاطم که این گونه دستخوش تغییرات و تحولات مهار نشدنی گشته است.

اما اینک در حال ورود به جامعه‏ای جدید هستیم؛ جامعه‏ای شبکه‏ای با محتوا و ساختاری کاملاً متفاوت از آنچه تاکنون در آن می‏زیسته‏ایم؛ جهان در یکی از مقاطع نادر تاریخی خود قرار گرفته است؛ مقطعی که به تعبیر کاستلز وجه مشخصه آن دگرگونی فرهنگ ما توسط آثار یک نمونه فنّاوری جدید است که بر محور فنّاوری‏های اطلاعاتی سازمان یافته است. نگاهی دقیق و منتقدانه به ابعاد و زوایای تاریک و پوشیده این دنیای جدید، نه یک کنجکاوی ذهنی و تصنعی بلکه یک دغدغه همیشگی است که در جهان نو، ما، فرهنگ و جامعه درکجا قرار خواهد گرفت.

جامعه شبکه‏ای، محصول جهانی شدن ارتباطات و اطلاعات است و با نگرشی دقیق‏تر ادامه همان راهی است که غرب در مسیر مدرنیته پیموده است؛ همان جایی که «گیدنز» از آن به عنوان «مدرنیته تشدید یافته» یاد کرده است. پس ریشه‏های جامعه شبکه‏ای را باید در ریشه‏های مدرنیته و آرمان‏ها و آرزوهای روشنگری جستجو کرد.

در طلیعه جهانی شدن به وسیله ارتباطات، متفکران و اندیشمندان جهان با افق جامعه‏ای روبه‏رو شدند که تفاوت چشمگیری با نمونه پیشین خود داشت. جهانی شدن فرآیند اجتماعی است که در آن قید و بندهای جغرافیایی که بر روابط اجتماعی و فرهنگی سایه افکنده است، از بین می‏رود و مردم به طور فزاینده‏ای از کاهش این قید و بندها آگاه می‏شوند؛ استراتژی‏های جهانی شدن برای پیروزی در این میدان، عبارت است از:

«کم رنگ شدن قید و بندهای جغرافیایی و ایدئولوژیکی که بر روابط فرهنگی و سیاسی جوامع بشری سایه افکنده، از بین رفتن تقدّم و تأخر تاریخی، متنوع شدن سبک‏های زندگی، تضعیف و تخریب عوامل و منابع سنتی هویت، فرو ریختن فضاهای انحصاری و از بین بردن مصونیت فرهنگی، کوچک شدن جهانی، در هم تنیدن زمان و مکان، همسان‏سازی ساختاری و نهادی جوامع مختلف جهان، تبدیل جامعه به زنجیره‏ای از شبکه‏های اجتماعی ـ فضایی همپوش و متقاطع، سامان‏دهی کنش‏ها و واکنش‏های از راه دور و با فاصله، وارد کردن «دگرهای غایب» به عرصه مناسبات و روابط جهانی، تضعیف و تقلیل نقش دولت ـ ملت و رها ساختن امر اجتماعی از سیطره دولت، فرسایش و نفوذپذیر شدن مرزهای ملّی، تعریف حوزه‏های عمومی پراکنده، ایجاد انجمن‏ها، احزاب و گروه‏های تروریست و مخالف مجازی. »(هلد و پراتون، 1381، ص 30)

دردوران معاصر ما، جامعه شبکه‏ای در حال ظهور می‏باشد. در بین صاحب‏نظران و اندیشمندان جهان، «مانوئل کاستلز» بهترین تلاش را برای روشن نمودن زوایای تاریک و پوشیده جامعه شبکه‏ای انجام داده است.

وی ریشه به وجود آمدن جهان نو را در تلاقی سه فرایند تاریخی در اواخر دهه 1960 م و نیمه دهه 1970 م جستجو می‏کند:

1- انقلاب تکنولوژی اطلاعات؛

2- بحران‏های اقتصادی سرمایه‏داری و دولت سالاری و تجدید ساختار متعاقب آن؛

3- شکوفایی جنبش‏های اجتماعی فرهنگی، همچون: آزادی‏خواهی، حقوق بشر، فمینیسم و طرفداری از محیط زیست.

به عقیده وی تعامل میان این فرایندها، یک ساختار نوین اجتماعی مسلط؛ یعنی جامعه شبکه‏ای، یک اقتصاد؛ نوین یعنی اقتصاد اطلاعاتی ـ جهانی و یک فرهنگ نوین؛ یعنی فرهنگ مجازِ واقعی را به عرصه وجود آورده است. منطق نهفته در این اقتصاد، جامعه و فرهنگ، زیر بنای کنش و نهادهای اجتماعی در سراسر جهانی به هم‏پیوسته خواهد بود. (کاستلز، (ج) 1380، ص 417)

در جامعه شبکه‏ای پیش رو، افراد و جوامع در درون قالب‏های تازه، هویت‏های تازه‏ای می‏گیرند و در این میان، تعاریف تازه‏ای از انسان عرضه می‏شود و در عین حال خود این شبکه تحت تأثیر قوای محرّکه داخلی دستخوش تغییرات دائمی و در نتیجه، ایجاد و تغییر فرهنگ های سابق است.

در این جامعه نو که در حال رخ نمودن است، شاهد دگرگونی ساختاری در تولید، قدرت و نیز روابط اجتماعی می‏باشیم. این دگرگونی‏ها به تغییر بنیادین به ظهور فرهنگ جدید منجر می‏شود.

جوامع متکی به اطلاعات علی رغم همگونی‏های بسیار مشابه، همچنان وجود خواهند داشت. بدین ترتیب، یگانه بودن ژاپن یا متفاوت بودن اسپانیا در حرکت دوباره به سوی نو سازی جهانی که این بار از طریق سرعت گسترش رایانه در این کشورها اندازه‏گیری می‏شود، در فرایند از میان بردن تفاوت‏های فرهنگی رنگ نمی‏بازد.

به تعبیر کاستلز، چین یا برزیل نیز با ادامه مسیر کنونی توسعه سریع خود، هویت یگانه خویش را در دیگ جهان‏گستر و همسان ساز سرمایه‏داری متکی بر اطلاعات از دست نمی‏دهند.

کاستلز برای جامعه شبکه‏ای در آغاز هزاره سوم ویژگی‏های زیر را بر شمرده است:

1- اقتصاد اطلاعاتی: که در آن بهره‏وری و رقابت میان شرکت‏ها و بنگاه‏های تجاری، مناطق و حوزه‏های اقتصادی کشورها، بیش از هر زمان دیگر به معرفت، دانش، اطلاعات و فنّاوری لازم برای پردازش این اطلاعات از جمله فنّاوری مدیریت و مدیریت فنّاوری متکی شده است.

2- اقتصاد جهانی: خصلت این اقتصاد چنان است که بخش‏ها، بازارها و افراد غنی را به یکدیگر متصل می‏سازد و در یک چرخه تولید سود به همکاری وا می‏دارد و بخش‏ها و بازارها و افراد فاقد امکانات را از محدوده عملکردهای سودآور خود طرد می‏سازد.

3- فعالیت‏های شبکه‏ای: این فعالیت‏ها نوع تازه‏ای از سازمان و تشکیلات است که مشخصه فعالیت اقتصاد جهانی به شمار می‏آید.

4- تحوّل در چگونگی انجام کار و ساختار اشتغال: بر این اساس، کارمندان و کارگران بر خلاف گذشته قراردادهای استخدام مادام العمر امضاء نمی‏کنند؛ بلکه شیوه‏های خود اشتغالی، کار پاره وقت و اشتغال برای یک دوره موقت رواج یافته است. در عین حال، نگرانی افراد از آینده شغلی خود و احساس بی اعتمادی نسبت به آینده، رشد پیدا کرده است.

5- ظهور قطب‏های متقابل: فرآیند جهانی شدن و شبکه‏ای شدن فعالیت‏های اقتصادی موجب قوت بخشیدن به تلاش‏های فردی و تضعیف نهادهای اجتماعی نظیر اتحادیه‏های کارگری و یا دولت رفاه می‏شود. این تحولات به نوبه خود تقابل میان آنان که به اطلاعات دسترسی دارند و از توانایی بهره‏مندی از آن برخوردارند و کسانی را که در چنین موقعیتی قرار ندارد، افزایش می‏دهد. به قول «مارتین تین هولتز»، رئیس نیویورک تایمز دیجیتال، باید اینترنت را در آغوش گرفت؛ زیرا برای حذف نشدن باید به قواعد بازی جدید مسلح شد.

6- فرهنگ واقعیتِ مجازی: فرهنگ عصر اطلاعات در چارچوب انتقال نمادها به وسیله واسطه‏های الکترونیک شکل می‏گیرد. این فضای مجازی حاوی اطلاعات متعدد و متنوع به صورت بخشی از واقعیت اجتماعی عصر جدید در می‏آید و فضای اصلی تعامل‏های معرفتی را کم و بیش در اختیار می‏گیرد.

7- سیاست بر بال رسانه: در فضای مسلط فرهنگی متکی به واقعیت مجازی، بازیگران سیاسی به منظور بقاء و حضور در صحنه و تأثیر بر به روند تحولات، ناگزیرند که از رسانه‏های حاصل از نمادهای الکترونیک و به‏خصوص تلویزیون، به صورت تمام عیار بهره برداری کنند.

8- زمان بی زمان و فضای جریان‏ها: انتقال آنی اطلاعات، داده‏ها و سرمایه‏ها و امکان ارتباط هم‏زمان میان افراد در نقاط مختلف، عملاً فواصل زمانی را از میان برداشته و نظم طبیعی دوران قدیم یا چارچوب‏های مکانیکی جهانی صنعتی را به کلی دگرگون ساخته است. (کاستلز، (الف)1380، ص 16)

در این جامعه نو ظهور، قلمرو فرهنگی دستخوش تحولات شگرفی می‏شود و در این قلمرو، الگوهای مشابه شبکه‏ای شدن، انعطاف پذیری و ارتباطات نمادین زودگذر، بر محور یک نظام منسجم رسانه‏ای الکترونیکی، و به طور مشخص اینترنت، به وجود می‏آید.

تجلّیات فرهنگی از همه نوع، به طور فزاینده‏ای به وسیله این فضای الکترونیکی شکل می‏گیرد و رسانه‏های جدید، رسانه‏هایی یک طرفه و غیر متمایز توسط تعدادی کانال محدود نخواهند بود.^[1]

رسانه‏ها به طور شگفت‏انگیزی از یکدیگر متمایز خواهند بود و پیغام‏ها و برنامه‏های هدفداری را برای بخش‏های متنوع مخاطبان و خلق و خوهای گوناگون می‏فرستند. برقرار کننده ارتباط میان رسانه های مختلف از جمله: تلویزیون‏های شبکه‏ای، تلویزیون‏های کابلی، تلویزیون‏های ماهواره‏ای، ویدئو، رادیو و اینترنت خواهد بود. مجموعه این وسایل با یکدیگر در یک سیستم مولتی مدیا که صدها کانال ارتباطی متعامل را خلق می‏کنند، گرد هم جمع می‏آیند و توده جمعی را به مخاطبان متعامل تبدیل می‏کنند. (کاستلز (ج)، ص 11)

به تعبیر کاستلز ما در دهکده جهانی آن گونه که «مک لوهان» بدان اشاره نموده بود، زندگی نمی‏کنیم؛ بلکه در کلبه‏هایی فرا خور هر منطقه زندگی می‏کنیم. دهکده «مک لوهان» دنیای ارتباط یک‏سویه بود، نه ارتباط متقابل. جهان وی امتداد منطق صنعتی و تولید انبوه بود؛ ولی به نظر کاستلز این جهان به رغم نبوغ «مک لوهان» چندان توفیقی در بیان فرهنگ عصر اطلاعات ندارد. (کاستلز (الف)، ص 397)

به عقیده وی، نبردهای فرهنگی، نبردهای قدرت در عصر اطلاعات هستند. این نبردها عمدتاً در رسانه‏ها و یا از طریق آنها صورت می‏گیرد؛ اما رسانه‏ها صاحب قدرت نیستند. قدرت، به مثابه توانایی تحمیل رفتار، در شبکه‏های مبادله اطلاعات و به کارگیری ماهرانه نمادها نهفته است که کنشگران اجتماعی، نهادها و جنبش‏های فرهنگی را از طریق نمادها، سخنگویان و تقویت کنندگان فکری به هم مرتبط می‏سازند. (کاستلز (ج)، ص 430)

بسیاری از جوامع انسانی که از یک سو، سخت به نظام معرفتی سنّتی خویش دل بسته‏اند و از سوی دیگر، خود را در جهانی شدن، بدون نقش یافته‏اند، بر اساس یک عادت ، چنین پدیده‏هایی را به مثابه یک تهدید نسبت به امنیت «هستی شناختی» خویش تعریف و تصویر می‏کنند. طبعاً امنیت هستی شناختی، نشان از یک نیاز فردی دارد؛ نیاز به اطمینان از تداوم هویت خود و دوام محیط‏های اجتماعی. با طلیعه «جهانی شدن»، نظم اجتماعی و محیطی جامعه، با تغییر و تحولات ژرف و گسترده‏ای مواجه شده و آشنایی‏های عادی شده مردم، مورد هجمه متغیرهای ناشناخته بسیاری قرار گرفته است.

گیدنز درباره فرایند هویّت‏سازی در مدرنیته اخیر معتقد است که هر چقدر سنت، پایه‏های خود را از دست می‏دهد و هر چه زندگی روزانه بیشتر بر اساس تعامل منطقی محلی و جهانی باز ساخته می‏شود، افراد، بیشتر مجبور می‏شوند تا از میان مجموعه متنوعی از سبک‏های زندگی، سبک خاصی را برگزینند؛ اما در جامعه شبکه‏ای پیش رو، جریان هویت‏یابی به چه نحو خواهد بود؟

کاستلز معتقد است که در عصر اطلاعات، دولت مدرن زیر تاراج شبکه‏های جهانی ثروت، قدرت و اطلاعات، قسمت بیشتر حاکمیت و استقلال خود را از کف خواهد داد و با افول دولت رفاه، میثاق تاریخی سرمایه و کار و دولت بر هم زده شده و بسیاری از سر پناه‏های تأمین اجتماعی از میان خواهد رفت و نهضت‏های کارگری با بین المللی شدن تولید و منابع مالی، از هم گسیخته و کلیساهای عمده که شکلی از دین دنیوی شده‏ای را دنبال می‏کنند و به دولت و یا بازار وابسته است، قسمت اعظم توانایی‏های خود را در ترغیب رفتارهای مردم از دست خواهند داد. در نتیجه، در چنین جامعه‏ای، آن نوع هویتی که توسط نهادهای غالب جامعه و به منظور گسترش سلطه‏شان بر مخاطبان اجتماعی ایجاد می‏شود، خشکیده می‏شود و زوال هویت‏های مشترک را به همراه خواهد داشت.

شهروندان جهان، شامل افراد بی هویتی می‏شوند که هر چه بیشتر از حق انتخاب سیاسی و فرهنگی و اقتصادی محروم می‏شوند، دست به مقاومت خواهند زد و بیشتر جذب این گونه جماعت‏های هویت‏بخش و دنیاهای مجازی می‏شوند.

وقتی شبکه‏ها، زمان و مکان را محو می‏سازند، مردم چاره‏ای نخواهند داشت که خود را به جاهایی متصل کنند و حافظه تاریخی خود را به یاری بخوانند. این واکنش‏های تدافعی از طریق ساختن نمادهای فرهنگی جدید از دل مواد و مصالح تاریخی، تبدیل به منابع جدید هویت و معنا می‏شوند.

به عقیده کاستلز این امکان وجود دارد که از دل این جماعت‏های فرهنگی، کارگزاران جمعی تغییر اجتماعی سر بر آورند و با استفاده از مواد و مصالح فرهنگی قابل دسترس، هویت جدیدی بسازند که موقعیت آنان را در جامعه از نو تعریف کرده و به آنان توانایی ظهور در برابر سلطه منافع جریان‏های جهانی سرمایه، قدرت و اطلاعات را اعطاء نماید.

به طور خلاصه، بر ضدّ چالش‏های اجتماعی الگوهای سلطه در جامعه شبکه‏ای عموماً شکل ساخت هویت‏های مستقل به خود می‏گیرد. این هویت‏ها با اصول سامانگر جامعه شبکه‏ای بیگانه‏اند. آنها وجود، باورها و میراث‏های خود را در مقابل پرستش فنّاوری، قدرت جریان‏ها و منطق بازار قرار می‏دهند.

ویژگی جنبش‏های اجتماعی و پروژه‏های فرهنگی‏ای که پیرامون هویت‏ها در عصر اطلاعات ساخته شده‏اند، آن است که این هویت‏ها از درون نهادهای جامعه مدنی سر بر نمی‏آورند. در عصر اطلاعات، منطق متداول شبکه‏های جهانی مسلط، چندان فرا گیر و با نفوذ است که تنها راه بیرون آمدن از زیر سلطه آنها بیرون رفتن از شبکه‏ها و بازسازی معنا بر اساس نظامی از ارزش‏ها و باورهای کاملاً متمایز است. (کاستلز (ج)، ص 434)

کاستلز، مشکل بنیادین فرایندهای تغییر اجتماعی را که جامعه شبکه‏ای خود را مواجه با آن خواهد دید، آن می‏داند که این فرایندهای اجتماعی عمدتاً با نهادها و ارزش‏های جامعه بیگانه‏اند و ممکن است به جای بازسازی جامعه، آن را دچار پراکندگی کنند.

در جامعه جدید به جای نهادهای دگرگون شده، انجمن‏های محلی گوناگون خواهیم داشت و به جای طبقات اجتماعی شاهد ظهور قبیله‏ها خواهیم بود و به جای تعامل متعارض میان کارکردهای فضای جریان‏ها و معنای فضای مکان‏ها، شاهد سنگر گرفتن نخبگان جهانی مسلط در کاخ‏های غیر مادی خواهیم بود که از شبکه‏های ارتباطی و جریان‏های اطلاعات ساخته شده‏اند. (همان، ص 435)

منابع:

1- کاستلز، مانوئل (الف)، 1385 ش،عصر اطلاعات ظهور جامعه شبکه‏ای، ترجمه علیقیان و خاکباز، تهران: طرح نو.

2- کاستلز، مانوئل (ب)،1385 ش، عصر اطلاعات قدرت هویت، ترجمه چاووشیان، تهران: طرح نو.

3- کاستلز، مانوئل (ج)، 1385 ش، عصر اطلاعات پایان هزاره، ترجمه علیقیان و خاکباز، تهران: طرح نو.

4- هلد، مگ گرو و پراتون، گولد بت، 1381 ش، جهانی شدن و تحولات جهانی، ترجمه مراد علی صدوقی، مرکز بررسی‏های استراتژیک ریاست جمهوری.

---

مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:

منبع:

نسخه‌ی چاپی ارسال اين مطلب به دوستان

---

[نظر دهید]    [تعداد نظرهای ثبت شده در پیوند با این مطلب: 0] 

.

---