پیش درآمد


جهان امروز، تجربه جدیدی را پشت سر می گذارد; انسان با سرعتی وصف ناشدنی در حال تبادل اطلاعات و انجام ارتباطات است و اطلاعات و جامعه اطلاعاتی هر روز بیش از قبل بر عرصه های حیات مادی و فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی و سیاسی و فردی انسان تأثیر می گذارد. امروز، زندگی بدون اطلاعات و جریان آزاد آن، امکان پذیر نیست و مسئله جهان مدرن، مسئله اطلاعات است. این در حالی است که از قبل تا امروز، دیگر مسئله فراروی بشر، عدالت، برابری و نابرابری است! این مفهوم نیز در اندیشه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، فلسفی، هنری و اقتصادی بشر، جایگاه مهمی دارد و بخش مهمی از مجادلات ذهنی مکاتب بشری به این مسئله تعلق داشته و هر انسان و اجتماعی در هر زمان و مکان بر مبنای فطرت، ذات و ساختارش خواهان برابری و همراه با آن آزادی است! نکته مهم اینجاست که گرچه انسان توانسته حتی به صورت ظاهر، آزادی نسبی را تجربه کند، اما نابرابری وصله ناجور حیات جمعی بشر از ابتدا تاکنون بوده است. هر چه انسان از جمع دور گردد، آزادی اش افزون و هر چه به جمع نزدیک شود و تعلقات حیات اجتماعی را بپذیرد، برابری اش را (لااقل در ذهنش) از کف می دهد.


بر این اساس دو موضوع مهم در اندیشه فرامدرن، اطلاعات و برابری است و نابرابری اطلاعاتی از جمله مسائلی است که می توان به عنوان یک مسئله فرانظری و در حوزه های مختلف علوم بدان پرداخت. اما اطلاعات نابرابر، امر جدیدی نیست و به سابقه حیات جمعی بشر می توان آن را یافت، اما نکته اینجاست که امروز با رشد و توسعه شبکه ها و ایجاد جامعه اطلاعاتی، حوزه عمومی، نخبگان و سیاستمداران کشورهای صنعتی و پیشرفته بر آن واقف شده و نیک می دانند این مسئله اجتماعی چه پیامدها و آثاری به دنبال دارد. گرچه متعادل کردن و عقلایی ساختن این نابرابری با فرهنگ عمومی و گروه های اجتماعی است و گرچه این نابرابری مانند دیگر نابرابری ها به طور کامل قابل رفع نیست، اما نخبگان وظیفه دارند نقش تاریخی و وظیفه جاودانه خویش را در رفع آگاهی کاذب و ایجاد خرد حقیقی و بسط واقعی جامعه اطلاعاتی به معنای واقعی کلمه ایفا کنند و همگان را از وجود چنین نابرابری و آثار و پیامدهای بزرگ آن آگاه نمایند.


نکته مهم اینجاست که نابرابری اطلاعاتی شاید در جوامع عقب افتاده و حتی در حال توسعه مانند ایران آنقدر که دیگر نابرابری ها بیداد می کند، برای اعضای جامعه مشکل آفرین، آسیب زا و مسئله نباشد، اما باید اذعان کنیم غفلت از آن، کشورهای در حال توسعه را در صحنه جهانیِ جامعه اطلاعاتی عقب نگه می دارد و فضا را برای وابستگی بیشتر و نابرابری های عمیق تر و شدیدتر در تمام ابعاد مهیا می کند. لذا مسئله امروز جهان و مسئله مهم جامعه اطلاعاتی نابرابری اطلاعات و اطلاعات نابرابر است، گرچه هنوز مسئله امروز ما نیست و شاید بر آن واقف نباشیم!


در این مقال سعی شده ضمن تشریح مفهوم اطلاعات و جامعه اطلاعاتی، مفهوم نابرابری و علل و پیامدهای آن نیز تبیین شود و سپس مسئله نابرابری اطلاعاتی و علل موجبه و پیامدهای آن بررسی شده و در انتها نیز راهکارها و راه حل هایی که از سوی اندیشمندان مختلف برای متعادل سازی این نابرابری مورد توجه قرار گرفته، ذکر شده است; باشد تا با آگاهی بخشی بیشتر درباره جامعه اطلاعاتی و نابرابری اطلاعاتی، نقش جامعه و کشور ما در این عرصه مهم و جنبش ضد نابرابری اطلاعاتی، بیش از این باشد.


اطلاعات و جامعه اطلاعاتی


اطلاعات چیست؟


اطلاعات Information دانش ما درباره موضوعی خاص است که به آگاه یافتنِ ما درباره آن موضوع منجر می شود. فقدان یک تعریف منسجم، همه جانبه و قابل قبول از اطلاعات از سوی اندیشمندان حوزه های مختلف علوم، امری غیر قابل انکار است. اطلاعات صور مختلف و اجزای متفاوتی دارد و از یک واقعه تاریخی و فرمول شیمیایی گرفته تا خبرهای روزنامه ای، دایرهٔ المعارف ها، قوانین و... جزو اطلاعات محسوب می شوند. اطلاعات دائماً در حال تغییر و تبادل و افزوده شدن است و از جنبه های مختلف می تواند برای فرد کاربردی، مفید و یا غیر کارکردی باشد. ?مارچلو? یکی از کارشناسان انفورماتیک، اطلاعات را مجموعه ای از عناصر دیجیتال،


حروفی یا نمادی می داند که دارای مفهومی آشکار و مشخص باشد و بتواند در معرض پردازش اتوماتیک قرار گیرد.[۱] در کل، اندیشمندان علوم مختلف، با رویکردهای ویژه، تعاریف متفاوت و متمایزی از اطلاعات ارائه کرده اند. چنان چه شانون و ویور معتقدند اطلاعات چیزی است که عدم قطعیت را کاهش می دهد. یا جانگ کلومن گفته است اطلاعات معنایی است که توسط نمادها و نشانه ها منتقل می شود. مزون، اطلاعات را ابزارهای نمادینی می داند که توسط یک ذهن بر ذهن دیگر تأثیر می گذارد. داویس بر این نکته تأکید کرده که اطلاعات، داده هایی است که به شکلی پردازش شده که برای گیرنده، معنی دار، دارای ارزش واقعی و قابل درک در اعمال تصمیم های جاری و آینده است. ویکری اطلاعات را غیر از داده پردازش شده، دربردارنده مقوله هایی مثل حقیقت، تشریح، نظریه، قانون و حتی مسئله می داند. و آنگونه که پونتام به خوبی تبیین کرده است مفاهیم و واژه هایی چون عصر اطلاعات، اقتصاد اطلاعات، مدیریت اطلاعات، سیاست اطلاع رسانی، جامعه اطلاعاتی، تکنولوژی اطلاعات، انتقال اطلاعات و... نشان دهنده برداشت های متفاوت از مفهوم اطلاعات می باشد.[۲]


به هرحال اطلاعات را باید از دانایی و دانش مجزا دانست، چرا که مجموع اطلاعات یک فرد درباره موضوعی خاص، دانش فرد درباره آن موضوع راتشکیل می دهد نه هر جزء اطلاعات و بر این نکته نیز باید واقف بود که هر اطلاعاتی حقیقت نیست، گرچه هر حقیقتی اطلاعات است. به طور کلی می توان اطلاعات را داده پردازش شده در ذهن دانست که برای دارنده آن دارای معنی و مفهوم باشد گرچه قابل انتقال به دیگری و قابل فهم برای دیگری نباشد و این داده قابل مفهوم به شکل های مخلتفی و از طرق متفاوتی در


جامعه عرضه می گردد.


نکته مهم در بررسی اطلاعات، این موضوع است که اطلاعات مفهومی جدید و ویژگی عصر مدرن یا جامعه اطلاعاتی نیست; از آغاز زندگی بشر با اولین مشاهدات و همچنین در اولین گفتگوها و سخن گفتن ها و نیز اولین سنگ نبشته ها و غارنویسی ها، اطلاعات بوده که جابجا می شده و در هر مرحله از تمدن بشری این اطلاعات گسترش یافته و شکلی جدید یافته و مراحل گوناگونی طی کرده و از حالت شفاهی به کتبی و از کتبی به مجازی رشد پیدا کرده است.