Iranian Futurist 
Iranian Futurist
Ayandeh-Negar
Welcome To Future

Tomorow is built today
در باره ما
تماس با ما
خبرهای علمی
احزاب مدرن
هنر و ادبیات
ستون آزاد
محیط زیست
حقوق بشر
اخبار روز
صفحه‌ی نخست
آرشیو
اندیشمندان آینده‌نگر
تاریخ از دیدگاه نو
انسان گلوبال
دموکراسی دیجیتال
دانش نو
اقتصاد فراصنعتی
آینده‌نگری و سیاست
تکنولوژی
از سایت‌های دیگر


افول ستاره‌ي ديترمينيسم در كهكشان آينده‌انديشي

اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:
Twitter Google Yahoo Delicious بالاترین دنباله

[04 Dec 2009]   [ سید علیرضا حجازی]

نوشته‌ي: سيد عليرضا حجازي

تا چندين قرن پيش و حتا در برخي از نقاط جهان امروز برخي از افراد گمان مي‌كردند و مي‌كنند هر آن چه كه انسان انجام مي‌دهد، خارج از قلمروي اختيار و اراده‌ي اوست و با وجود آزادي در انجام اعمال خود، برآيند پاياني كار‌هاي او از پيش معين شده و او تنها مجري اين اعمال است. اين گمانه‌ي منسوخ كه در دانش فلسفه از آن به نام "ديترمينيسم"[1] يا "جبرگرايي" ياد مي‌شود، در كمال شگفتي هنوز هم در جهان معاصر طرفداران و علاقمندان آشكار و پنهان يا دانا و ناداني دارد.

كالبد شكافي تاريخي چنين گمانه‌ي نابخردانه‌اي نشان مي‌‌دهد كه ديرينگي ايده‌ي امكان سلب حق آزادي گزينش از انساني كه مي‌تواند بيانديشد به كهن‌ترين تمدن‌ها از جمله تمدن يونان باستان باز مي‌گردد. دوراني كه در آن پادشاهان امپراتوري يونان پادشاهي و اقتدار خود را برگرفته از خواست و اراده‌ي خدايان اساطيري مي‌دانستند و به وسيله‌ي كاهنان و جادوگران درباري به مردمي كه زير حكمراني آنان قرار داشتند اين گونه تلقين مي‌‌كردند كه اراده‌ي آنان به گونه‌اي خودكار از اراده‌ي خدايان آسمان‌ها و اقيانوس‌ها پيروي مي‌كند و هر آنچه كه آن‌ها انجام مي‌دهند، بازتابي از خواست خدايان است.

اين نگرش در آغاز ذهن انديشمندان و فلاسفه‌ي يوناني را به خود مشغول ساخت، اما در مراحل بعد با يافتن پيروان يا منتقداني به ديگر لايه‌هاي جامعه‌ي آن روزگار سرايت يافت و قلمروي شايان توجهي براي طرح استدلال‌هايي كه در تاييد يا رد آن مطرح مي‌شدند، پديد آمد. در هزاره‌هاي بعد هنگامي كه بنيان‌هاي انديشه‌ي فلسفي مدرن شكل گرفتند و ايستادگي و پويايي خود را در برابر انديشه‌هاي آخرت‌گرايانه‌ي قرون وسطايي به نمايش در آوردند، آگاهي از مفهوم آزادي اراده و اختيار انسان در گزينش گزينه‌هاي فردي و اجتماعي مورد نظر به تدريج بي‌بنيان بودن اين ايده را برملا ساخت. با نمايان شدن تناقض‌هاي ذاتي ديترمينيسم به ويژه رويارويي نابخردانه‌ي آن با اصل "مسووليت‌پذيري انسان" در برابر اعمالي كه آگاهانه و بر پايه‌ي اراده‌ي فردي انجام مي‌‌دهد، حتا علاقمندان به پيامدهاي روياگونه‌ي آن نيز مجالي براي طرح اين انديشه در لايه‌هاي سطحي جوامع نيافتند.

شكست ديترمينيسم در جلب علاقمندان يا پيروان نسبت مستقيمي با ميزان توسعه‌يافتگي دانش‌مدارانه‌ي جوامع داشت. هر قدر بنيان‌هاي دانش و آگاهي در جامعه‌اي مستحكم‌تر بودند، به همان اندازه ديترمينيسم نيز در چنين جامعه‌اي ناگزير به عقب نشيني بود و بر عكس؛ يعني در جوامعي كه هنوز در اسارت اوهام و خرافات و انديشه‌هاي منسوخ بودند، "جبرگرايي" همچنان مي‌تاخت. به تدريج با فراگير شدن دانش تجربي و آگاهي دانش‌بنيان در جوامع گوناگون، ديترمينيسم به ميان اوراق كتاب‌هاي قديمي به يادگار مانده از انديشه‌هاي تاريك قرون وسطا گريخت و روشنگران عصر روشنگري نور تاباني را به انديشه‌هايي تاباندند كه به دنبال يافتن توضيحي براي چگونگي گزينش انتخاب‌هاي آزادانه‌ي خود بودند.

از هنگامي كه انسان انديشمند غربي دريافت كه مي‌تواند رها از دادگاه‌هاي تفتيش عقايد كليسا در تمامي جنبه‌هاي زندگي به گزينش آزادانه‌ي گزينه‌هاي مورد نظر خود بپردازد و حتا مي‌تواند با آگاهي از چگونگي گزينش صحيح بر آينده‌ي خود و جامعه‌اي كه در آن زندگي مي‌كند، به شكل مستقيم تاثير بگذارد؛ به دنبال يافتن شيوه‌هايي براي انجام گزينش‌هاي بهتر و تاثيرگذاري عميق‌تر بر آينده رفت. انسان دريافت كه مي‌‌تواند به جاي تسليم شدن در برابر آينده و آن چه كه به نادرستي خواست خدايان اساطيري مي‌‌پنداشت، دست به گزينش‌هاي آگاهانه‌اي بزند و آينده را آن گونه كه خود مي‌خواهد بسازد.

انديشه پيرامون آينده و شكل‌گيري بنيان‌هاي نخستين آينده‌انديشي در مقام يك حرفه‌ي علمي كه در سير تكاملي خود به تدريج از تكنيك‌ها و روش‌هاي دانش‌بنيان بهره‌مند شد، عرصه را بر ديترمينيسم تنگ‌تر از هر زمان ديگري كرده بود. ديگر بحث بر سر امكان بهره‌گيري از حق آزادي گزنيش انسان نبود، بلكه بحث بر سر اين بود كه چگونه مي‌توان از اين حق استفاده‌ي بهتري را به عمل آورد و اين خود رقابت دلچسبي را در ميان انسان‌هاي آينده‌آفرين پديد آورد، رقابتي كه امروز بيش از هر زمان ديگري در سطوح فردي، ملي و فراملي ديده مي‌شود. اين رقابت شيرين ستاره‌ي شوم ديترمينيسم را به اعماق همان سياه‌چاله‌اي انداخت كه از آن برآمده بود و جبر گرايي و جزم انديشي كه تا چندين هزاره خود را مانند يك ستاره نمايان ساخته بود، ديگر آن درخشندگي را نداشت و روز به روز به تيرگي و افول آن افزوده شد. تنها گريزگاه ديترمينيسم پناه بردن به قلمروي ذهني و تاريك جبر و اختيار بود جايي كه مرز اين دو مقوله به روشني براي انسان نمايان نبود و مي‌توانست آخرين نفس‌هاي خود را در چنين فضايي حفظ كند.

ديترمينيسم از آينده‌ي محتوم سخن مي‌گفت حال آن كه آينده‌انديشي از آينده‌هاي بديل مي‌گفت و ضمن اداي احترام به آزادي و اراده‌ي انسان امكان تغيير آينده را هر لحظه آن هم بنا بر اراده‌ي انسان كاملاً محتمل مي‌دانست. جبرگرايي با اين ايده كه ما به عنوان موجوداتي انديشمند مي‌توانيم تمامي قوانين جهان را بدانيم و به وسيله‌ي آن‌ها پيش‌بيني كنيم كه چه رخ خواهد داد، سر ستيز داشت. جبرگرايان بر اين اصل تاكيد داشتند كه ما نمي‌توانيم از تمامي شرايطي كه بر انتخاب انسان تاثير مي‌گذارد، شناخت حاصل كنيم. از ديدگاه آن‌ها پيش‌بيني‌پذيري آينده موضوع اصلي نبود، بلكه اطاعت محض و غيرارداي انسان از آينده بنيان باور آن‌ها را شكل مي‌داد. تبديل ساختن انسان صاحب اراده و اختيار به موجودي منفعل و در واقع مرده‌اي متحرك بزرگترين دستاورد ديترمينيسم بود.

پذيرش ديترمينيسم به معناي آن است كه بپذيريد پيش از آن كه شما در اين جهان متولد شويد، براي شما معين شده بود كه امروز صبح چه صبحانه‌اي را صرف كنيد و انتخاب چاي يا قهوه هنگام صرف صبحانه‌ي امروز ربطي به اراده‌ي شما نداشته است! حتا اگر ديروز ميل داشتيد براي صبح امروز به جاي چاي يا قهوه، شير يا آب پرتقال بنوشيد، باز هم از قبل براي شما چنين تمايلي رقم زده شده بوده است هر چند كه امروز اين تمايل يا هوس محقق نشد! از آن وحشتناك‌تر آن است كه بپذيريد ميليون‌ها نفر كه بر اثر بروز جنگ‌هاي بي‌حاصل و خانمان‌سوز جان خود را از دست دادند، مي‌بايست اين‌گونه بميرند!

آن چه كه ذهن انديشمندان و فلاسفه را قرن‌ها پيرامون نظريه‌ي ديترمينيسم به خود مشغول ساخت، اين پرسش بود: "آيا هر كاري كه ما انجام مي‌دهيم پيش از آن كه آن را انجام دهيم، تعيين شده بوده است؟" بررسي شرايط هنگام انتخاب ميان دو يا چند گزينه، شكل گيري تصميم در اراده‌ي انسان، ترديد در انتخاب يا انتخاب قطعي همگي موضوعاتي بودند كه در پرتوي اين پرسش از سوي فلاسفه، انديشمندان و حتا روان‌شناسان و پزشكان مورد بررسي قرار گرفتند. با پديداري رياضي نوين و دانش آمار و احتمالات اين مسايل مورد توجه رياضي‌دانان نيز قرار گرفت و در پايان تنها پاسخي به دست آمد كه از همان آغاز روشن بود: "انسان مي‌تواند انتخاب كند و انتخاب او حتا تا آخرين لحظه تغييرپذير است."

امروز بسياري از دانشمندان بر اين باور هستند كه ديترمينيسم در مورد اجزاي بتيادين مواد صحت ندارد. فيزيك كوانتومي اين واقعيت را مورد مطالعه قرار داد و به اين نتيجه رسيد كه رفتار يك الكترون غير قابل پيش‌بيني بوده و مي‌تواند در هر لحظه بيش از يك عمل را انجام دهد. اگر ديترمينيسم مي‌توانست به پيروزي دست يابد، انسان‌ها ديگر مسوول اعمال خود نبودند و هر كس مي‌توانست به آساني از زير بار مسووليت خود شانه خالي كند و خوشبختانه چنين اتفاقي نيفتاد. اگر با پذيرش ديترمينيسم اين گونه پنداشته مي‌شد كه هر آن چه انسان‌ها انجام‌مي‌دهند به واسطه‌ي شرايط رواني آنان تعيين شده است، جهان بشري به خودفريبي دردناكي دچار مي‌شد و امروز مجبور بوديم در جهان وحشتناكي زندگي كنيم. اما چه شد كه چنين اتفاقي نيفتاد؟

تا مدت‌ها انسان ميان "حق انتخاب سرنوشت" و اسارت در چنگال "سرنوشت محتوم " سرگشته بود و چاره‌اي جز ايجاد نوعي تعادل ميان اين دو گزينه نداشت و با در پيش گرفتن نوعي محافظه‌كاري شكلي تركيبي از ادراك ذهني و به بيان بهتر توجيه و اغناي ذهني را ترسيم نمود. در اين شكل تركيبي هر جا كه توفيقي در راه ساختن آينده حاصل مي‌شد، آن را مرهون بهره‌برداري از "حق انتخاب سرنوشت" مي‌دانست و هر جا شكستي در اين مسير نصيبش مي‌شد، آن را تسليم شدن در برابر "سرنوشت محتوم" مي‌پنداشت يعني همان چيزي كه در گذشته‌ي دور خواست و اراده‌ي خدايان پنداشته مي‌‌شد. اين رويكرد تضاد آلود و تا حدودي مضحك با نمايان ساختن تضادهاي دردناك دروني خود كه متاثر از ناتواني‌هاي فردي و اجتماعي در تحقق آينده‌هاي مرجح بود، ديگر نمي‌‌توانست قابل توجه يا پيروي باشد.

سرعت وقوع رویدادهای جهانی و اجتماعی شاید ديگر فرصتی برای تفکر آرام و خردمندانه پیرامون آینده باقی نگذاشت و انسان آینده را در حالي يافت كه با زمان حال ادغام شده بود و ديگر جدایی و تفکیک امروز از فردا براي او کار آسانی نبود. به تدریج کنجکاوی‌های ساده و کودکانه جای خود را به تفکرهای خام و ناپخته در اعماق اندیشه‌های نوجوانی و جوانی داد و باز ترکیبی از خیال و واقعیت تصویری مبهم از آینده را در ذهن او رقم زد که بیشتر مبنایی از احساسات و عواطف را داشت تا واقعیت گرایی و عقلانیت.

اما از هنگامي كه انسان دريافت كه مي‌‌توان با انجام اقدام‌هايي بر آينده‌اي كه هنوز فرا نرسيده تاثير گذاشت، علاقه‌ي عمومي نوانديشان از كسب آگاهي از آينده به سوي "آينده‌آفريني" تغيير يافت. ديگر افراد به جاي آن كه به دنبال پيش‌بيني آينده بروند، تلاش مي‌كردند در حوزه‌ي آينده‌هاي فردي براي آينده‌ي خويش تصميم بگيرند و آينده‌ي مطلوب و مرجح خود را با دستان خودشان بسازند. تداوم همين روند بود كه آينده‌انديشي را در قالب رفتاري دانش‌مدار نمايان ساخت و انسان معاصر دريافت كه مي‌تواند خود را به دانشي براي آگاهي از آينده مجهز سازد و اين گونه بود كه نطفه‌ي آينده‌انديشي بسته شد و منجر به تولد نوزاد آينده‌پژوهي گرديد.


مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:


منبع:


بنیاد آینده‌نگری ایران



جمعه ۱۰ فروردين ۱۴۰۳ - ۲۹ مارس ۲۰۲۴

اندیشمندان آینده‌نگر

+ جعبه ابزاری برای پیشبینی تام استندیج

+ ملافات با اَبر فن آوری  دانیل فراکلین

+ مشاغل آینده تا افق ۲۰۳۰ --

+ دغدغه زندگي خوب دکتر شهیندخت خوارزمی

+ نگاهی به جنبش روسری­ سوزان یکی از همکارن سایت آینده نگر از ایران

+ فکر کردن به آینده، آینده نگری نیست! رضاش

+ آن سوی سرمایه‌داری و سوسیالیسم الوین تافلر

+ هندبوک آینده پژوهی و جمع آوری کمک مالی برای موسسه آینده پژوهی در واشنگتن دی سی وحید وحیدی مطلق

+ آیا دموکراسی آینده ای دارد؟ ترجمه ویکتور وحیدی

+ بیانیه ماموریت و هواداری اندیشکده آینده های سیاره ای https://www.apfi.us

+ نقد کتاب فراسوی دانش: چگونه فنآوری، عصر آگاهی را به پیش می برد  وحید وحیدی مطلق

+ آینده ممکن و مطلوب سال 2050 وحید وحیدی مطلق

+ عقب ماندگی اجتماعی ایرانیان، دلایل و مسائل فرنود حسنی

+ جنگ اوکراین و آینده مشترک ما وحید وحیدی مطلق

+ مدل سازی ریاضی آینده تمدنی به طور کلی و بویژه انسان شناسی پیش نگر‎‎ وحید وحیدی مطلق

+ مهارت‎ های آینده و ضروری که باید داشته باشیم 

+ مقدمه ای بر آینده نگری مهندسین مشاور

+ شناسایی و درک نیروهای کلیدی تعیین کننده در مسیر رویدادهای آینده وحید وحیدی مطلق

+ نقد کتاب هلال، ویلیام،2021 ، فراسوی دانش چگونه فنآوری، عصر آگاهی را پیش می برد. وحید وحیدی مطلق

+ حکایت گربه‌ و سوسیس و سازمان‌های نوآور فرنود حسنی

+ برای مراسم روز جهانی آینده رضا داوری اردکانی؛

+ انسان خردمندتر می‌شود، پوپولیست‌ها بازندۀ اصلی بحران کرونا خواهند بود ماتیاس هورکس

+ سیاست در هیچ جای جهان مبتنی بر علم نیست  رضا داوری اردکانی

+ جامعه شناس دنیای جدید 

+ تکنولوژی‌های نوین و سرنوشت بشر دکتر شهیندخت خوارزمی

+ آینده پژوهی چیست و آینده های متفاوت کدام اند؟ وحید وحیدی مطلق

+ تحلیل محتوا و آینده نگری 

+ نگاهی به سوداگری با تاریخ محمد امینی دکتر شیرزاد کلهری

+ غربت علوم انسانی شاه کلید توسعه نیافتگی. دکتر شهیندخت خوارزمی

+ ماهیت و میراث فکری «آلوین تافلر» در گفت‌وگو با دکتر شهیندخت خوارزمی دکتر شهیندخت خوارزمی

+ دانایی به مثابه قدرت .خرد آینده‌نگری 

+ زیرفشارهای تمدن جدید له نمی‌شویم: گفتگو با شهیندخت خوارزمی  شهیندخت خوارزمی

+ انقلاب چهارم و کار ما هرمز پوررستمی

+ خوارزمی: تافلر کمک می‌کند در دنیای پرخشونت مأیوس نشویم دکتر شهیندخت خوارزمی

+ فناوری راهی برای رهایی از جنسیت؟ مریم یوسفیان

+ آشتی دادن جامعه با آینده، رسالت اصلی آینده پژوهی دکتر محسن طاهري

+ چهارمین موج تغییر  علی اکبر جلالی

+ در جست‌وجوی یحیی-- پیشگفتاری از دکتر شهیندخت خوارزمی 

+ برنامه حزب مدرن و آینده نگر – بخش دوم احمد تقوائی

+ ⁠⁠⁠به بهانه ی قاعدگی دکتر محسن طاهری

+ مهم ترین مولفه های برنامه یک حزب سیاسی مدرن کدامند ؟  احمد تقوائی

+ علت‌های اجتماعیِ استبداد و فساد نازنین صالحی

+ سخنراني پروفسور شهرياري و دكتر شهين دخت خوارزمي 

+ ظهور جامعه پساصنعتی دانیل بل

+ زیرفشارهای تمدن جدید له نمی‌شویم 

+ خردِ پیشرفت و توسعه رضا داوری اردکانی

+ آینده پژوهی و دغدغه هایش دکتر طاهری دمنه

+ تافلر:نگاه تازه به آينده 

+ سرمایه‌گذاری 80 میلیون دلاری بیل گیتس برای ساخت شهر هوشمند حمید نیک‌روش

+ آینده پژوهی و انواع آینده محسن گرامی طیبی

+ کتاب آینده پژوهی، پارادایمی نوین در برنامه ریزی، با تاکید بر برنامه ریزی شهری و منطقه ای علی زارع میرک آباد

+ اجتماع علمی قدرتمند مهمترین نیاز آینده پزوهی در ایران است احد رضایان قیه باشی

+ ایرانی‌ها و فقدان وجدان آینده‌نگر اجتماعی احد رضایان قیه‌باشی

+ ديدگاه‌های سه گانه درباره محركهای آينده نگاری. حسن کریمی فرد

+ استانداردهاي سواد اطلاعاتي. دكتر عشرت زماني

+ آینده نگری استر اتژی فناوری اطلاعات. دکتر امین گلستانی

+ خرد آینده نگری 

+ آینده نگری, برترین مزیت انسانی عباس سید کریمی

+ روش پس نگری در آینده پژوهی دکتر محسن طاهری دمنه

+ جان نقّاد و چشم باز مردم رضا داوری اردکانی

+ واقعیت مجازی و آینده آموزش دکتر محسن طاهری دمنه

+ اقتصاد به مثابه قلب تپنده مریم یوسفیان

+ قدرت تکنیک؛ آینده هم منم رضا داوری اردکانی

+ میل ذاتی تجدد به زمان آینده رضا داوری اردکانی

+ درگاه تخصصی آینده 

+ نسل جدید با بی وزنی مواجه است/ پیاده راه شهر رشت با نگاه آینده پژوهی ساخته شده است 

+ اساتيد ارتباطات:دكتر علي اسدي /بنيادگذاري سنجش افكار در رسانه ملي  

+ در عید نوروز، آینده را هدیه دهید  Vahid Think Tank

+ بسترهای فراگیر شدن طراحی صنعتی در ایران بر پایه الگوهای الوین تافلر 

+ روش‌های پیش‌بینی فناوری.  اندیشکده وحید

+ تاریخ تکرار نمی شود. الوین تافلر

+ آینده کسب و کار در سال 2030 - کتاب صوتی فارسی وحید وحیدی مطلق

+ سندروم یخچال فرنود حسني

+ هفت سازمان آینده پژوه ایرانی در سال 2016 

+ آينده‌پژوهي برآيند پيش‌بيني‌ناپذيري محيط است گفت‌وگو با دکتر سعید خزایی آینده‌پژوه و مدرس دانشگاه

+ آينده پژوهي: از قابليت فردي تا اجتماعي ياورزاده محمدرضا,رضايي كلج فاطمه

+ مبانی نظری و مورد کاوی های مختلف و متنوع  

+ اخذ مدرک حرفه ای آینده پژوهی به صورت حضوری و غیر حضوری از معتبرترین سازمان بین المللی  

+ آزمون های اندیشه ورزی در جهان حسین کاشفی امیری

+ دمینگ و ما صلاح الدین همایون

+ روش آﯾﻨﺪه ﭘﮋوه ﺷﺪن  ﺳﻌﯿﺪ رﻫﻨﻤﺎ

+ نقش هنر در آینده پژوهی الهام سهامی

+ الوین تافلر را بهتر بشناسیم دکتر شهیندخت خوارزمی

+ آیند هنگاری ملی جانشین برنامه های توسعه پنج ساله در علم، فناوری و نوآوری امیر ناظمی

+ پیشگفتار شوک آینده دکتر شهیندخت خوارزمی

+ آینده پژوهی کلید تحول درنقش های توسعه محور و راهبردی مدیریت منابع انسانی دکتر سید اکبر نیلی پور

+ نشست اندیشه 

+ آیا فناوری‌های همگرا آینده را تضمین می‌کنند؟ دکترمحسن رنانی

+ جامعه ای می‌تواند بحران‌هارا پشت سر بگذارد که دو وزیر آینده نگر «آموزش و پرورش» و «ارتباطات» آنرا اداره می‌کنند/ امروز «دانایی» است که قدرت می‌آفریند. جامعه شناسی هنر

+ گزارش برگزاری نشست «تاملی در ایده‌های آینده‌نگرانه تافلر» در گروه افواج 

+ دانایی به مثابه قدرت عاطفه شمس

+ فهم جامعه به کمک ژورنالیسم/ آثار تافلر نوعی جامعه‌شناسی مترویی‌ست 

+ خانیکی: نگاه تافلر نگرانی از آینده را کم کرد 

+ ‍ خلاصه سخنرانی جدید وحیدی مطلق درباره آینده قدرت ایران مدرس بین المللی فدراسیون جهانی آینده‌پژوهی  وحیدی مطلق

+ «آینده نگری» مهارتی سودمند برای مدیران 

+ پیش‌بینی‌های درست و نادرست آلوین تافلر کدام‌ بودند؟ BBC

+ الوین تافلر،آینده‌پژوه و نویسنده سرشناس آمریکایی در سن ۸۸ «‌۸۷»سالگی در گذشت. BBC

+ آینده جهان ، آینده زنان « مجله زنان امروز » مریم یوسفیان

+ آن سوی سرمایه داری و سوسیالیسم الوین تاقلر

+ سیر تحول مطالعات و تحقیقات ارتباطات و توسعه درایران دکتر کاظم معتمد نژاد



info.ayandeh@gmail.com
©ayandeh.com 1995